گفت‌وگو با دکتر ابراهيم زاده، پژوهشگر پسادکتری در حوزه شبکه‌های مغزی و نوروساينس؛ مطالعه و پژوهش در خدمت درمان بيماری‌های نورولوژی

امروزه همکاري متخصصان علوم مغز و اعصاب و تجهيزات پزشکي در حوزه نوروساينس به ابداع روش‌های نوين درماني منجر شده که مستقل از دارو و غير تهاجمي است. بسياري از متخصصان اين حوزه، اين روش‌ها را در برخي از موارد به‌ عنوان اولين يا تنها گزينه به بيمار پيشنهاد مي‌کنند. نکته حائز اهميت ديگر اين است که دستگاه‌هايی مانند rTMS خود به تنهايي معجزه نمي‌کنند و در حقيقت اين پياده‌سازي روش‌هاي درماني مطالعه شده و پذيرفته ‌شده در دنياست که نتايج مطلوبي به دست مي‌دهد. آقاي دکتر الياس ابراهيم‌ زاده، مهمان «چهره به چهره» اين شماره ماهنامه، مهندس پزشکي صاحب سبک و توانا در حوزه نوروساينس و مغز است. دکتر ابراهيم‌ زاده پس از سال‌ها تحصيل در خارج از کشور، حالا دانسته‌هاي خود را در اختيار پروژه‌هاي حوزه شبکه‌هاي مغزي در داخل کشور قرار مي‌دهد.

  لطفاً خودتان را براي خوانندگان ماهنامه مهندسي پزشکي به ‌طور کامل معرفي کنيد.

الياس ابراهيم ‌زاده متولد 31 ارديبهشت 1363 در تهران هستم. تحصيلات متوسطه در رشته رياضي فيزيک را تحت نظارت سازمان پرورش استعدادهاي درخشان (سمپاد) گذراندم. سپس در مقطع کارشناسي رشته مهندسي برق الکترونيک، در تهران مشغول به تحصيل شدم. دوره کارشناسي ارشد و دکتري را در رشته مهندسي پزشکي- بيوالکتريک گذراندم. پس از مقطع ارشد موفق به ارائه يک پروژه و ثبت اختراع دروغ‌سنجي مغزي تحت نظر و حمايت بنياد ملي نخبگان در قالب پروژه خدمت سربازي شدم و در سال 93 با رتبه يک پذيرفته‌شدگان دانشگاه تهران، دوره دکتري را در دانشکده برق و کامپيوتر دانشگاه تهران آغاز کردم. در اين دوره تمرکز اصلي کار تحقيقاتي من در حوزه نوروساينس و مغز بود. در سال 96 به ‌منظور گذراندن فرصت مطالعاتي، موفق به اخذ پذيرش فول فاند از چند دانشگاه معتبر دنيا همچون McGill و Calgary از کانادا، UCL انگلستان و Kiel آلمان شدم که نهايتاً دوره فرصت مطالعاتي را در دانشگاه کلگري کانادا گذراندم. پس از دفاع از دکتري دو پذيرش فول فاند پسادکتري از دانشگاه اوکلند، ميشيگان، آمريکا و UCL انگلستان داشتم. در حال حاضر هم محقق پسادکتري پژوهشکده علوم شناختي (IPM) هستم و در چند کلينيک مغز و اعصاب نيز مشغول فعاليت هستم.

  دوران تحصيل خود را از نظر پروژه‌هاي علمي و عملي، کسب تجربه و مهارت آموزی، همچنين دستاوردها چگونه ارزيابی مي‌کنيد؟

با توجه به اينکه علاقه زيادي به حوزه نوروساينس داشتم و افتخار شاگردي پروفسور سلطانيان زاده را نيز داشتم، دلايل کافي براي تمرکز بر تحقيقات حوزه مغز در من شکل گرفت. اين در حالي بود که من زماني که وارد مقطع دکتري شدم نزديک به 18 مقاله در حوزه پردازش سيگنال‌هاي قلبي داشتم و شايد تغيير حوزه تحقيقاتي کار منطقي‌ به نظر نمي‌رسيد. با اين ‌حال من به شدت اين حوزه تحقيقاتي و آموزشي را با توجه به نگاه مثبت دانشگاه‌ها و مؤسسات معتبر خارج از کشور توصيه مي‌کنم.

  زماني که وارد رشته مهندسي پزشکي شديد، اين رشته از نظر محتواي علمي و عملي مطابق خواسته‌هايتان بود؟ بعدها دچار اين چالش نشديد که آيا انتخاب درستي داشته‌ايد يا خير؟

اوايل مقطع کارشناسي ارشد که تازه در حال آشنايي با مباحث زيستي بودم و آن هم با ذهني که فقط با فرمول و ترانزيستور و حل مدار و رياضيات محض آشنا بود دوران چندان خوشايندي نبود اما رفته رفته علاقه‌مند شدم و اين مباحث زيستي روزبه‌روز برايم جذاب‌تر شد به ‌نحوي‌که الان اگر به عقب برگردم دوباره همين مسير را طي خواهم کرد.

  از بين پذيرش‌هاي مختلفي که از آلمان، آمريکا، انگلستان و کانادا داشتيد چه شد که کانادا را براي فرصت مطالعاتي خود انتخاب کرديد؟

در دوره فرصت مطالعاتي غالباً فاندي براي پژوهشگر مهمان در نظر نمي‌گيرند و اين موضوع چندان متداول نيست. بنابراين انتخاب من بين مراکز تحقيقاتي تمام بورسيه بود. از طرف ديگر اين مبلغ در همه جاي دنيا تقريباً يک مقدار مشخص را با توجه به تفاوت ارز هر کشور به خودش اختصاص مي‌دهد. بنابراين اولويت من در انتخاب، موسسه تحقيقاتی بود که بار علمی بيشتری به من اضافه مي‌کرد.

آن لابراتواري که من رفتم يکي از پيشروهاي حوزه مکان‌يابي کانون‌هاي صرعي بود و من هم دوست داشتم نزد استادم، پائولو فدريکو در شهرکلگري کانادا باشم.

  شرايط پذيرش در دانشگاه‌هاي خارج از کشور و آينده کاري براي مهندسان پزشکي چگونه است؟

در واقع ميزان بها دادن به دانش مهندسي پزشکی و به‌کارگيری نتايج تحقيقات در فضای کلينيکال در خارج از کشور بيشتر از ايران است.

  از رزومه شما پيداست که بر روي اندازه‌گيري فعاليت‌هاي مغزي، تمرکز داشته‌ايد و چندين پروژه علمي و عملي منحصر به ‌فرد انجام داده‌ايد. بفرماييد علاقه شما به مهندسي پزشکي و نوروساينس از کجا نشات گرفته و تا کجا ادامه خواهد داشت؟

من پيش از دوره دکتري هم در يک پژوهشگاه، بر روي موضوع تحريکات مغزي مطالعه مي‌کردم ولي نقطه عطف پرداختن به اين حوزه به شکل حرفه‌اي بعد از تعريف رساله دکتري در دانشگاه تهران بود. رفتن به کانادا و مشاهده نتايج تحقيقات در اتاق عمل و به کارگيري آن‌ها در ارزيابي‌هاي پيش از عمل جراحي مغز، به لحاظ علمي براي من بسيار رضايت بخش بود. در حال حاضر نيز به ‌عنوان پژوهشگر در دوره پسادکتري (IPM) کماکان بر روي بررسي شبکه‌هاي مغزي کار مي‌کنم. اين تحقيقات زماني مي‌تواند موثر واقع شود که نتايج مستخرج از آن‌ها در محيط درماني و پزشکي به کار گرفته شود. لذا تلاش من بر اين است که مطالعات به سمتي جهت‌دهي شوند که نتايج آن منجر به درمان هموطنان عزيزمان بشود.

  در ارتباط با نوروساينس با چه مراکزی همکاري داشته‌ايد و با چه دستگاه‌هايی بيشتر کار مي‌کنيد؟

حوزه اصلي مطالعات من و تيم تحقيقاتي ما در حوزه باليني بر تحريکات مغزي که شامل تحريکات مغناطيسي يا الکتريکي مغزي است، متمرکز شده است. دستگاه‌هايي که در اين زمينه بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گيرند rTMS, tDCS, tACS, نوروفيدبک، بايوفيدبک، واقعيت مجازي و غيره هستند. توانمندسازي شناختي مغز و درمان اختلالات متأثر از عملکرد نامناسب شبکه‌هاي عصبي مغزي کاري است که امروزه بيش ‌از پيش رونق گرفته و دستاوردهاي قابل قبولي نيز داشته است. ما در حال حاضر تلاش مي‌کنيم نتايج تحقيقاتمان را با هدف درمان بيماران مغز و اعصاب با روش‌هاي نوين در کلينيک‌هاي درماني خود در تهران پياده‌سازي کنيم.

   براي ورود به بازار کار مهندسي پزشکي با چه مشکلاتی دست ‌به ‌گريبان بوديد؟

با توجه به بازار کار ضعيف مهندسي پزشکي در کشور که بيشتر محدود به فروش تجهيزات است و کمتر بر ساخت و توليد تمرکز دارد، قابل پيش‌بيني است که فردي که مشتاق به ورود به اين
 بازار کار است با مشکلات زيادي روبرو شود. من سعي داشتم ثمره مطالعات و تجربيات خارج از کشور را در حوزه درمان به کار ببرم.

  در کار با دستگاه‌هاي پزشکي مانند rTMS، آيا به مشکل خاصي برخورد کرده‌ايد؟ آن ارتباط و اعتمادي که بايد ميان مهندسان پزشک و متخصصان علوم اعصاب برقرار شود شکل گرفته است؟

ما تلاش کرديم از طريق بررسي مطالعات مختلف در حوزه تحريکات مغزي با هدف درمان بيماري‌هاي نورولوژي به ‌ويژه از طريق rTMS به پياده‌سازي روش‌هاي نوين درماني در کشور بپردازيم. در اين خصوص نه ‌تنها کارآمدترين روش‌هاي درماني مستخرج از مطالعات را به کار گرفته‌ايم بلکه موفق به ارائه پروتکل‌هاي نوين درماني در خصوص بعضي از بيماري‌هايي که تاکنون وجود نداشته نيز شده‌ايم. مطالعات تيم تحقيقاتي ما در اين زمينه به شکل چند مقاله به چاپ رسيده است. پيش از اين تنها درمان افسردگي و ميگرن از طريق تحريک مغناطيسي فراجمجمه‌اي مطرح مي‌شد. ما در طول 2 سال گذشته از طريق مطالعات گسترده و پروژه‌هاي اختصاص داده شده توسط تيم تحقيقاتي در اين حوزه و همکاري با دانشگاه بريتيش کلمبيا و کلگري موفق به استخراج و ارائه روش‌هاي درماني نوين براي درمان پارکينسون، وزوز گوش (تينيتيوس)، ام اس و آلزايمر شديم به نحوي که درمان بيماري‌هاي ذکر شده از طريق روش غير تهاجمي rTMS هرگز پيش از اين در کشور وجود نداشت. همچنين روش‌هاي درماني مربوط به اسکيزوفرني، دو قطبي، وسواس فکري، اضطراب، استرس و ديگر اختلالات خلقي و رفتاري را تا حد قابل قبولي ارتقا داديم. نتايج حاصل از اين مطالعات و ارائه روش‌هاي درماني مربوط به بيماري‌هاي ذکر شده و بومي سازي درمان آن‌ها در حال حاضر در حال داوري در چند مجله معتبر هستند که به زودي به چاپ خواهند رسيد.

  با توجه به اينکه در دانشگاه‌هاي معتبر بين‌المللي تحصيل ‌کرده‌ايد، رويکرد اين دانشگاه‌ها در خصوص پروژه‌هاي پزشکي‌محور چيست؟

در دانشگاه‌هاي خارج از کشور اکثر پروژه‌ها با هدف حل يک مشکل در فضاي پزشکي تعريف مي‌شوند و به دنبال آن همکاري پزشکان و مهندسان پزشک در جهت بهبود نتايج به‌ خوبي به چشم مي‌خورد. از طرف ديگر زماني که دانشجو مي‌بيند که حاصل کارش در مراکز درماني و در تشخيص بيماري مفيد بوده براي او بسيار خوشايند است.

  شما دو ثبت اختراع در پروژه دروغ‌سنجی مغزی داشتيد. ايده اين اختراع کجا و چه زمانی شکل گرفت؟ براي مالکيت فکري چه اقداماتی انجام داده‌ايد؟

بررسي صحت ‌و سقم گفتار انسان در موقعيت‌هاي مختلف يکي از مهمترين دغدغه‌هاي بشر بوده است. اين موضوع در دستگاه‌هاي امنيتي، قضايي و نظامي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. نظر به اينکه دروغ‌سنجي از روي سيگنال‌هاي مغزي با توجه به اينکه قابليت کنترل کمتري در واکنش‌هاي مغزي در بيان دروغ وجود دارد، از ارزش ويژه‌اي برخوردار است. نتايج اين پروژه مورد استقبال فراواني قرار گرفت که منجر به ساخت و استفاده در مراکز متفاوتي شد. کماکان درصدد ارتقا و توسعه دستگاه توليد شده هستيم.

  چه کساني براي کار و ادامه تحصيل در رشته مهندسي پزشکي مناسب‌تر هستند؟ راهکار شما براي معرفي درست مهندسي پزشکي به جامعه ايراني چيست؟

من اعتقاد دارم دوستاني که با پيش‌زمينه مهندسي برق قدم در اين رشته مي‌گذارند از آن جا که ذهن آماده‌اي به لحاظ پردازشي دارند غالباً موفق‌تر خواهند بود. مهندسي پزشکي در حقيقت يعني رابط دنياي مهندسي و رياضيات و مدل‌سازي در دنياي پزشکي؛ به ‌نحوي ‌که موجب تسهيل و افزايش صحت و دقت در روش‌های تشخيصی و درماني در اين حوزه شود.

  به نظر شما مهمترين چالش صنعت تجهيزات پزشکي چيست؟ اگر شما جاي يکي از مسئولان بوديد چه مي‌کرديد؟

نقاط ضعف زيادي در صنعت تجهيزات پزشکي ما وجود دارد که مي‌توان از طريق تعريف پروژه‌هاي تحقيقاتي و برون‌سپاري به دانشگاه‌هاي معتبر داخلي بسياري از تکنولوژي‌ها را بومي‌سازي کرد يا ارتقا داد. اين روش علاوه بر اينکه براي دانشگاه‌ها و دانشجوهاي دکتري و ارشد که رايگان در حال مطالعه و تحقيق هستند دستاوردهاي خوبي دارد باعث مي‌شود اساتيد و صنعت نيز از پروژه‌هاي هدفمند بهره‌مند شوند و با صرف هزينه به ‌مراتب کمتر سود خواهند برد. اين دقيقاً همان روشي است که در دانشگاه‌های معتبر دنيا از آن بهره مي‌گيرند و ابزاري براي جذب نخبگان ما در دانشگاه‌هاي خارج از کشور است. در دهه‌هاي اخير شمار دانشجوهای نخبه کشورمان که جذب دانشگاه‌هاي خارج شده‌اند کم نبوده‌اند؛ محققاني که حالا در جهت ارتقاي صنعت آن کشورها قدم بر مي‌دارند و موجب رونق چرخه اقتصادي صنايع شده‌اند.

  آيا صحبت ناگفته‌ای داريد که پرسيده نشده باشد و مايل به بيان آن باشيد؟

از شما براي فرصتی که در اختيار من قرار داديد سپاسگزارم. همچنين از همسرم که در تمامي مراحل کاري و علمي مشوق، پشتيبان و همراه من بود متشکرم. قدردان پدر و مادرم که سرمايه‌هاي زندگي من بوده‌اند هستم و براي همه پدر و مادرها و بيماران در اين روزهاي سخت آرزوي سلامتی مي‌کنم.