مقدمه:
زلزله یا زمین لرزه به لرزش و حرکت پوسته زمین به دلیل آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع گسل‌های پوسته زمین اتلاق میشود. معمولاً قبل از وقوع زلزله اصلی، چندین زلزله کوچک در منطقه رخ می‌دهد که به آن‌ها پیش‌لرزه می‌گویند. از سوی دیگر به لرزش‌های پس از زلزله اصلی، پس لرزه می‌گویند که عموماً میزان و شدت آن‌ها، به میزان چشمگیری از زلزله اصلی خفیف‌تر است. به طور کلی زمین لرزه نتیجه آزاد شدن ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین است که امواج و ارتعاش‌هایی را به سطح زمین منتقل می‌کند. عموماً زمین لرزه‌ها به کمک دستگاه‌های زلزله نگار یا زلزله سنج ثبت می‌شوند. شدت و بزرگی زلزله، بر مبنای نسبت میزان انرژی آزاد شده محاسبه میشود. زلزله‌های کوچک‌تر از 3 ریشتر اغلب نامحسوس بوده و از سوی دیگر موارد بزرگتر از 6 ریشتر، می‌تواند خسارت‌های زیادی را با خود به همراه داشته باشد.
روی سطح زمین، زلزله به صورت ارتعاش یا گاهی جابه‌جایی پوسته زمین نمایان میشود. اگر مرکز وقوع زلزله در داخل دریا باشد، در صورت شدت بزرگی و تغییر شکل ناگهانی، باعث ایجاد طوفان‌های بزرگی نظیر سونامی می‌گردد؛ سونامی‌ها معمولاً در زلزله‌های با بزرگی بیشتر از 7 ریشتر در دریا اتفاق می افتند. گفتنی است که ارتعاشات زمین می‌تواند باعث ریزش کوه‌ها و همچنین فعال کردن کوه‌های آتشفشانی شود. بیشتر زلزله‌ها به دلیل حرکت گسل‌ها اتفاق می افتند؛ اما موارد دیگری مثل فعالیت‌های کوه‌های آتشفشانی، ریزش کوه، انفجار معادن و همچنین آزمایش‌های هسته‌ای را می‌توان از مهمترین دلایل ایجاد زلزله برشمرد.
برخی از کارشناسان معتقد هستند در صورت وقوع زلزله بزرگ در شهر تهران، تعداد کشته‌ها بسته به ساعت وقوع آن، حداقل از نیم میلیون تا یک و نیم میلیون نفر و تعداد مجروحین، بیش از ۲ برابر آن است و با پایان یافتن زمین لرزه فجایعی نظیر ترکیدگی لوله‌های آب و گاز، شیوع بیماری‌های مختلف و آتش سوزی امکان شدت سانحه و خسارات ناشی از آن را به مراتب بالاتر می‌برد به طوری که ۸۰ درصد تلفات تازه زمانی اتفاق می‌افتد که ۲ ساعت از وقوع زلزله گذشته است.
الف- پیش‌بینی فضای باز کافی در اطراف اماکن
ب- احداث پارکینگ و پناهگاه با استفاده از مصالح ساختمانی مرغوب و مقاوم سازی آن
پ- استفاده از مهندسین ناظر مجرب هنگام ساخت اماکن و ساختمان‌ها و بهره‌گیری از آن‌ها به منظور مقاوم سازی بناهایی که اصولی ساخته نشده‌اند.
ت- محکم کردن دستگاه‌های صوتی تصویری، یخچال، پکیج، آب گرمکن و اجاق گاز در محل‌های مربوطه
ث- خارج کردن مواد سوختی و قابل احتراق و شیمیایی از داخل ساختمان
ج- آشنا کردن اعضای خانواده با نحوه باز و بسته کردن شیر اصلی گاز و نحوه قطع و وصل کردن فیوزهای برق
چ- پیچ کردن قفسه‌ها و کتابخانه‌ها به دیوار و قرار دادنه اشیاء شکننده و پرتاب شونده در طبقات پایین قفسه‌ها
ح- تعویض شیشه‌های شکسته و ترک خورده درها و پنجره‌ها
خ- یادداشت تلفن‌های ضروری
د- قرار دادن اوراق هویت مانند شناسنامه خانوار و کارت‌های ملی و سایر اسناد با ارزش و پول در گاو صندوق نسوز
ذ- دور قرار دادن تخت خواب‌ها از نزدیکی شیشه‌ها
ر- نصب سیلندر اطفاء حریق قرمز و آبی رنگ
ز- آموزش تمرین‌های ایمنی و کمک‌های اولیه به خانواده
کیت زلزله به بسته یا کیفی اتلاق میشود که کلیه اقلام لازم برای فرد یا خانواده هنگام مقابله با زمین لرزه را داشته باشد. از اقلام مورد نیاز این کیت می‌توان به باتری و رادیو و چراغ قوّه، آب معدنی، مواد مغذی شامل بیسکویت، خرما و …. اشاره نمود.
به نظر می‌رسد اجرای ۳ راهکار مهم برای کاهش تلفات و خسارات، لازم و ضروری است:
– اول، اجرای جدی ایمنی در ساختمان ورعایت استانداردهای ساخت و ساز
– دوم، آموزش همگانی در مورد اقدامات صحیح پیش از وقوع زلزله، حین زلزله و پس از آن از طریق مدارس، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی
– سوم، تمرین و ارزیابی فرآیندهای مدیریت بحران و نحوه عمل دستگاه‌های اجرایی نظیر هلال احمر و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی پس از وقوع زلزله.
یکی از مهمترین اقدامات جامعه در مواجهه با زلزله یا سایر بلایای طبیعی تشکیل تیم مدیریت بحران به منظور مدیریت این امر قبل و پس از مواجهه با آن است. ضمناً ضروری به نظر می‌رسد تا آمادگی نسبت به بحران و احتمال وقوع آن در سطح جامعه بوجود بیاید. به عبارتی دیگر پیش بینی و آمادگی به منظور مقابله با بحران به مراتب کم ضررتر از تجربه کردن فاجعه غیرمنتظره است. در نهایت مدیریت بحران صرفاً واکنش به یک حادثه ناگوار نیست بلکه طرز فکر مدیریت در چارچوب استراتژیک پیشگیرانه است که مدام در حال تجربه شدن است. مدیریت بحران یک فرآیند است نه یک رویداد واکنشی که گاه و بیگاه رخ دهد.
1- همیشه سعی کنید تا آمادگی مناسب را برای عکس العمل مناسب در مواجهه با زمین لرزه داشته باشید. یعنی آگاه باشید که هنگام مواجهه با زلزله چه کارهایی باید انجام داد و از انجام چه کارهایی باید پرهیز نمود تا سرعت واکنش نسبت به زمین لرزه مناسب باشد. به این منظور در هر اتاق از خانه، امن‌ترین مکان‌ها را شناسایی کنید. سپس در طول تمرینات خانوادگی برای مقابله با زلزله به این نقاط امن پناه ببرید تا تمرین کنید که در شرایط زلزله کجا باید برید و همچنین مطمئن بشوید که همه اعضای خانواده به این محل‌ها آشنا شدند.
2 – راه‌های خروجی منزل یا محل کار خود را بررسی نمایید و با اعضاء خانواده در منزل و سایر همکاران در محل کار پیرامون راه‌های خروجی مشورت کنید. ضمناً وسایلی که موقع خروج مزاحم باشند در جای مناسبی قرار دهید تا دست و پا گیر نباشند.
3- جایی که غذاهای اضطراری (مقوی و کم حجم)، آب، کیف کمک‌های اولیه و سیلندرهای آتش نشانی وجود دارد را علامت‌گذاری کنید.
4- جایی که کلیدها و سوئیچ‌ها در آن واقع شدند را بدانید و از نحوه قطع کردن آن‌ها آگاه باشید.
5- چراغ قوه‌های مختلف را در مکان‌هایی که به راحتی قابل دسترسی هستند در اطراف منزل یا محل کارتان قرار دهید.
6- از وجود خطر بالقوه سونامی در منطقه‌ای که زندگی، کار یا بازی می‌کنید آگاه باشید.
7- یک رادیو با امکان هشدار عمومی برای اطلاع از سونامی و زلزله یا سایر خطرات در محل زندگی یا کارتان در دسترس داشته باشید.
8- همیشه یک چراغ قوه، دمپایی و دستکش در کنار محل خواب آماده داشته باشید.
9- فضاهای امن را دور از پنجره در هر اتاق از منزل تعیین کنید. برای این کار لازم است تا فضاهایی که افتادن اشیاء از روی آن‌ها بعید به نظر برسد تعیین کنید.
10- واکنش سریع به خطرات می‌تواند از صدمه و آسیب بیشتر جلوگیری کند. این امر می‌تواند خاموش کردن آتش سوزی‌های کوچک یا گزارش دادن سریع شعله‌های بزرگتر به فوریت‌های آتش نشانی را شامل شود. ضمناً قطع کردن کنتور آب هنگامی که لوله‌های شکسته نشت می‌کنند؛ یا خاموش کردن برق وقتی سیم برق آسیب دیده؛ قطع کردن کنتور گاز هنگامی که گاز نشت می‌کند؛ می‌تواند نقش مهمی در رفع ناامنی در ساختمان داشته باشد. محل قرار گرفتن کنتور آب، برق و گاز را بشناسید و بدانید که چگونه در مواقع اضطراری باید جریان آن‌ها را قطع نمود.
11- گاو صندوق نسوز در منزل داشته باشید و کارت اعتباری بانکی، شناسنامه، سند منزل و اوراق گرانبها، طلا و زیور آلات خود و اعضاء خانواده را در آن قرار دهید تا در صورت بروز سوانح غیر مترقبه و تخریب منزل، مغازه یا محل کار دیگران قادر به دستیابی به مدارک شما نباشد.
12- اسناد مهم، آدرس‌ها، شماره تلفن‌ها را در دسترس داشته باشید تا در صورت وقوع زلزله بتوانید دیگران را از احوال خود با خبر کنید یا با تماس آن‌ها از نجات آن‌ها اطمینان حاصل کنید.
13- از مهندسین حرفه‌ای بخواهید تا منزل شما را از لحاظ استحکام ارزیابی کنند و در صورت مستأجر بودن از مقاومت منزل استیجاری در مقابل زلزله اطمینان حاصل کنید. یا به اصطلاح نسبت به این که در مقیاس ریشتر چقدر منزل شما مقاوم‌سازی شده آگاه باشید. همچنین امن‌ترین مکان منزل خود را از مهندسی جویا شوید تا هنگام وقوع زلزله بدون دستپاچگی در آن مکان پناه بگیرید.
14- اشیای بزرگ و سنگین رو در قفسه‌های پایین‌تر قرار دهید و قفسه‌ها را محکم به دیوار وصل کنید .
15- شکستنی‌ها مثل شیشه و چینی آلات را در طبقات پایین کابینت‌ها قرار دهید.
16- از اتصالات و لوله‌های انعطاف پذیر برای جلوگیری از نشت گاز و آب استفاده کنید.
17- آب گرمکن، یخچال و فریزر، کوره و لوازم گاز سوز را با اتصال محکم به ستون‌های دیوار ایمن کنید. بهتر است یک شیر اتوماتیک در مسیر گاز نصب کنید تا در زمان ارتعاشات قوی بسته شود.
18- اگر در سقف یا پایه‌های منزل یا محل کار شما نقص ساختاری دیده میشود حتماً از متخصصین برای ترمیم آن کمک بگیرید.
19- هرگز در کنار پنچره، زیر لوستر، تابلو، آینه و سایر اشیای شکننده و آویزان نخوابید. به همین منظور لازم است تا وسایل سنگینی مانند قفسه کتاب‌ها، گلدان‌ها، تابلوها، آینه‌ها و لوسترها را که هنگام وقوع زلزله ممکن است سقوط کنند را در محل خود محکم کنید.
20- برای جلوگیری از حوادث ناشی از زلزله سیلندر آتش نشانی در منزل یا محل کار داشته باشید و نحوه استفاده از آن را یاد بگیرید و به سایر اعضاء خانواده نیز آموزش دهید.
21- در دوره‌های آموزشی امدادرسانی و کمک‌های اولیه و تهیه کیف امداد و نجات که در مراکز آموزشی برگزار می‌گردد فعالانه شرکت کنید.
-22مواد شیمیایی، آفت کش ها و محصولات قابل اشتعال را در قفسه‌های پایین نگه دارید و در آن را قفل کنید.
23- گل و گیاهان را در گلدان‌های سبک وزن با قلاب‌های محکم به خوبی به پایه ببندید و گلدان‌های دیواری را دور از پنجره‌ها قرار دهید.
24- اجاق گاز و شومینه‌ها را ایمن و محفوظ نگه دارید.
25- در محل‌هایی که بوی گاز استشمام میشود به هیچ وجه کبریت و چراغ حرارتی روشن نکنید.
26- اشیاء سنگین و ناپایدار را از درها و مسیرهای خروج دور نگه دارید.
27- بعضی از شرکتهای بیمه، منزل یا محل کار شما را در برابر زلزله یا آنش سوزی پوشش می‌دهند. با مطالعه شرایط در یکی از این شرکتهای بیمه سرمایه‌گذاری کنید.
28- وحشت نکنید و آرامش را حفظ کنید.
29- چنانچه داخل ساختمان هستید روی زمین بنشینید و به کمک بازوها ودست‌های خود از سر و پشت گردن محافظت کنید یا زیر یک میز محکم بنشینید و به پایه‌های آن بچسبید و از سرخود محافظت کنید و تا زمانی که تکان خوردن متوقف شود همانجا بمانید.
30- پس از اتمام لرزش‌ها، درها را باز کنید و با احتیاط از فضاهایی که سرپوشیده و خطرناک هستند خارج شوید.
31- مواظب ریزش شیشه‌های شکسته از ارتفاعات بالاتر و سقوط اشیای دیگر باشید.
32- اگر هنگام وقوع زلزله در راه پله‌ها بودید ندوید بلکه همانجا بمانید و از سر خود محافظت کنید. اگر پله‌ها نرده دارند، نرده‌ها را محکم بگیرید.
33- اگر در آموزشگاه، فروشگاه، یا ساختمان‌های شلوغ هستید به سمت درهای خروجی حمله نکنید و از ویترین‌ها، قفسه‌ها و شیشه‌ها و اشیای سنگین دوری کنید.
34- اگر در آزمایشگاه، کارگاه یا مکان‌هایی نظیر این هستید تا آنجا که ممکن است از مواد شیمیایی و خطرناک دوری کنید.
35- اگر منزل یا محل کار شما در محدوده عوامل بحرانی قرار دارد فقط زمانی به منزل یا محل کار خود برگردید که واحدهای پلیس، آتش نشانی یا امدادرسانی، امن بودن منزل یا محل کار شما را تأیید کنند.
1- چنانچه هنگام وقوع زلزله در حال بیرون رفتن از ساختمان محل سکونت یا کار هستید اولین کاری که باید انجام داد حفظ سر و صورت به کمک اشیایی مانند کیف، کتاب یا تخته است تا وسیله‌ای به این نواحی اصابت نکند و اگر هیچکدام در دسترس نبود از پشت دستتان برای محافظت استفاده کنید.
2- چنانچه در خارج از محل سکونت یا کار هستید در فضای امنی دور از ساختمان‌ها، درختان و کابل‌های برق پناه بگیرید. برای پناه گرفتن حومه شهر که دارای فضای بازتر است مناسب است ضمن این که در ایستگاه‌های مترو، ادارات، مراکز خرید و خیابان‌های شهرها پناهگاه‌هایی پیش‌بینی شده که برای مواقع جنگ و حملات هوایی یا وضعیت خاص در نظر گرفته شده‌اند. این سازه‌ها با بتن مسلح مستحکم گردیده به طوری که تا چند ریشتر مقاومت دارد و محل مناسبی برای پناه گرفتن محسوب میشود.
3- مراقب خیابان‌های دارای شکستگی، شکاف‌های زمین، آتش سوزی و ترکیدگی لوله‌های آب و سیم‌های برق باشید تا وقتی در حال فرار هستید دچار آسیب نشوید.
4- همیشه سعی کنید سریعاً از میان کوچه‌های تنگ و باریک، پل‌های عابر پیاده، پل‌های ماشین رو عبور کنید و از کنار دیوارهای سنگ کاری شده و شیشه‌های بزرگ مغازه‌ها دور شوید.
5- اگر معلول جسمی هستید یا از صندلی چرخدار استفاده می‌کنید به جایی امن رفته و چرخ‌ها رو قفل کنید. در غیر اینصورت همانجا که هستید مانده و سر و گردن خود را حفظ کنید.
6- در هنگام وقوع زلزله هیچگاه از آسانسور استفاده نکنید و بر خلاف باور عامه مردم به سمت پشت بام بروید تا با ریزش ساختمان با آسیب کمتری مواجه شوید.
7- چنانچه هنگام وقوع زلزله در خارج از منزل یا محل کار هستید سعی نکنید که به داخل منزل یا محل کار وارد شوید. گزارش‌ها و مطالعات نشان داده که جراحات و مرگ و میر ناشی از زمین لرزه‌ها طی چند دهه گذشته عمدتاً به دلیل سقوط اجسامی مانند تلویزیون، ساعت دیواری، لوستر و لامپ، شیشه، کابینت و … بوده است.
8- اگر در حال رانندگی هستید با احتیاط در گوشه‌ای در سمت راست پارک کنید و در فضایی امن پناه بگیرید. از پل‌های هوایی و عابر پیاده، خطوط برق، درختان، تابلوهای راهنمایی و رانندگی، ساختمان‌ها، وسایل نقلیه و موارد دیگری که ممکن است بر روی ماشینتان سقوط کنند دوری کنید.
9- اگر در استادیوم یا تئاتر هستید، روی صندلی خود بمانید و سر و گردن خود را حفظ کنید تا اینکه تکان خوردن متوقف شود. سپس، به آرامی راه بروید، ضمن این که از وسایلی که می‌تواند در طول پس لرزه‌ها سقوط کند دوری کنید.
۱0- اگر در یک منطقه کوهستانی یا در نزدیکی دامنه یا صخره‌های ناپایدار هستید، مواظب سقوط سنگ‌ها و سایر وسایل باشید.
11- در خیابان‌ها تجمع و ترافیک نکنید و راه‌ها را برای عبور و مرور آسان وسایل نقلیه امدادی باز نگه دارید.
12- به دیدن مناطق اطراف نرید و به ساختمان‌های تخریب شده نزدیک نشوید و به سیم‌ها و کابل‌های برق فشار قوی دست نزنید.
مراقبت از خود هنگام زلزله در رختخواب
1- اگر در رختخواب هستید همانجا مانده و از سر خود را با یک بالش محافظت کنید و از پرتاب شیشه و سایر اشیا حفظ کنید.
2- سعی کنید هنگام چیدمان اتاق خواب تخت را دور از پنجره و ترجیحاً در صورت وجود ستون اصلی در اتاق خواب به گونه‌ای قرار دهید که سر تخت نزدیک به ستون باشد.
3- از نصب تابلو سبک یا سنگین بالای سرتان در اتاق خواب جداً خودداری کنید.
1- اگر در ساحل هستید و هشدار سونامی را شنیدید بلافاصله ساحل را ترک کنید و از آنجا دور شوید و به محدوده مرتفع‌تر و امن‌تر بروید.
2- همیشه احتمال ورود موج‌های بلند به ساحل را در نظر بگیرید و به کودکانتان هشدار دهید تا با شنیدن هشدار سونامی از کنار آب فاصله بگیرند.
3- به رفتار حیوانات ناحیه ساحلی از جمله مرغان مهاجر توجه کنید. حیوانات این ناحیه علی الخصوص مرغان ساحلی به خوبی سگ و اسب نسبت به لرزش‌های ناگهانی واکنش نشان می‌دهند.
1- آگاه باشید که زمین لرزه‌ها به طور معمول با پس لرزه‌ها همراه هستند، برخی از این پس لرزه‌ها بسیار زیادند به قسمی که ساختمان‌ها بیشتر در این پس لرزه‌ها در معرض سقوط قرار می‌گیرند. زمین لرزه‌ها همچنین می‌توانند به زلزله‌های دیگر مانند سونامی و لغزش‌های زمینی منجر شوند. بنابراین برای مقابله با خطرات ناشی از پس لرزه‌های احتمالی آمادگی لازم را داشته باشید.
2- آرامش خود را حفظ کنید و دیگران را نیز به آرامش دعوت کنید و از عدم صدمه دیدن خود و دیگران اطمینان کامل حاصل کنید.
3- از تلفن جز در مواقع ضروری استفاده نکنید زیرا خطوط تلفن باید برای تماس‌های ضروری آزاد باشد. چنانچه آسیب دیدید یا کسی نیاز به کمک دارد از تلفن برای تماس به منظور امدادرسانی کمک بگیرید.
4- به مردم آسیب دیده یا به دام افتاده و کسانی که به کمکتان نیاز دارند کمک کنید، مجروحان و زیر آوار ماندگان را نجات بدهید.
5- در صورت امکان آتش سوزی‌های کوچک را خاموش کنید. آتش سوزی شایع‌ترین خطر بعد از زلزله است.
6- برای آخرین اطلاعات اورژانسی از یک رادیو استفاده کنید.
7- طول دودکش منزل و محل کار را چک نمایید تا آسیب ندیده باشد. چون در این صورت احتمال خطرهایی مثل آتش سوزی و گاز گرفتگی وجود دارد.
8- آب و برق خود را بازبینی کنید و نشت گاز را چک کنید؛ نگاهی به سیستم‌های الکتریکی؛ و خطوط فاضلاب و خط لوله بندازید تا خسارت ندیده باشند.
9- همیشه شلوار بلند، پیراهن آستین بلند، کفش‌های محکم و دستکش صنعتی در منزل یا محل کار داشته باشید تا با پوشیدن آن‌ها خودتان را در برابر اشیاء شکسته محافظت کنید.
10- با امدادگران و نیروهای کمکی همکاری کنید و مانع فعالیت مؤثر آن‌ها نشوید.
در هر کشوری ستادی به منظور مقابله با بحران و ایجاد آمادگی عمومی وجود دارد که برنامه‌هایی را برای آمادگی مردم نسبت به بلایای طبیعی از جمله ارائه دوره‌های آموزشی رایگان برای مردم شامل کمک‌های اولیه، اطفاء حریق و ….. همچنین ارائه جزوات کمک آموزشی و کاتالوگ‌های آگاهی دهنده به مردم را طرح‌ریزی می‌کند.
ضمناً شهرداری‌ها در کشورهای اروپایی امتیازاتی را برای سازه‌هایی که نسبت به زلزله استحکام داشته باشند و اقدام به احداث پناهگاه نمایند در نظر می‌گیرند. در سایر اماکن عمومی از جمله پارک‌ها و متروها در فواصل مشخص کیت‌های مقابله با بلایای طبیعی به صورت گروهی موجود هستند تا در مواقع ضروری بتوان آب معدنی، اقلام دارویی، چراغ قوّه، غذاهای کنسروی و سایر مایحتاج را در اختیار افراد به دام افتاده در مترو، پارک یا پناهگاه‌ها قرار داد ضمن اینکه این اقلام دائماً به لحاظ تاریخ مصرف باید چک شده تا همواره اقلام مورد نیاز تازه و قابل مصرف باشند و علی الخصوص داروها و باتری‌های مورد استفاده در رادیو و چراغ قوّه دچار فساد و خرابی نشده باشند.
از آنچه گفته شد نتیجه میشود که نهادهای ملی و بین المللی موظفند تا جوامع بشری را برای مقابله با بحران‌ها آماده کنند. این نهادها از زوایای خود جامعه را در مقابل چنین فجایعی حفظ می‌کنند. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جمعیت هلال احمر و سازمان ملی استاندارد به منظور به روزرسانی الگوهای درمان و تجهیزات در قالب بروشور، کتابچه راهنما و استانداردهای ملی نقش مهمی در این مهم دارند تا با نشر و به روزرسانی این مطالب و کاربردی کردن هر چه بهتر این مطالب جامعه را در برابر خطراتی نظیر سیل، زلزله، آتشفشان و نظایر آن حفظ کند. همچنین پیشنهاد می‌گردد تا رشته‌ای با عنوان مدیریت بحران در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در سطوح مختلف تعریف شود تا بتواند افراد مناسبی برای احراز مشاغل در این زمینه را برای جامعه تربیت نماید.
دیدگاه ها