گفتگو با آقاي دکتر سينا ناصريان، پژوهشگر سلول هاي بنيادي و مهندسي بافت در فرانسه؛ آشنايي با رشته مهندسي پزشکي گرايش بيوتراپي؛ دانش مهندسي سلول ها

آقاي دکتر سينا ناصريان، مدير عامل کمپاني CellMedEx فرانسه، مدرک فوق دکتري اول خود را در رشته ايمونولوژي سلول‌هاي بنيادي (پاريس) و مدرک فوق دکتري دوم را نيز در رشته مهندسي بافت و ايمونوتولرانس (پاريس) اخذ کرده است. وي همچنين، محقق و مدرس در اينسرم (Inserm) و CNRS و پژوهشگر سلول‌هاي بنيادي و مهندسي بافت در فرانسه است.  براي آن دسته از علاقه‌مندان ادامه تحصيل در رشته مهندسي پزشکي و مهندسي بافت در خارج از کشور، شايد جالب باشد که گرايش بيوتراپي يا مهندسي زيستي، يکي از جذاب‌ترين و تأثيرگذارترين رشته‌ها براي درمان بيماران با استفاده از تغييرات سلولي يا ارگانيسم‌هاي زنده است. اميدواريم مسئولان دانشگاهي و وزارت علوم، تحقيقات و فناوري هم بتوانند بسترهاي لازم براي راه‌اندازي اين رشته در کشور را فراهم کنند.آنچه در ادامه مي‌خوانيد برگرفته از گفتگوي زنده اينستاگرامي با دکتر ناصريان است. در اين گفتگو با ماهيت رشته بيوتراپي، آينده شغلي آن و نقش و جايگاه امروز اين رشته در دستاوردها و تحقيقات انجام شده، بيشتر آشنا مي‌شويم. اين گفتگوي جذاب تصويري را مي‌توانيد به طور کامل در صفحه اينستاگرام «ماهنامه مهندسي پزشکي و تجهيزات آزمايشگاهي» مشاهده کنيد.

  خودتان را به طور کامل معرفي کنيد.

سينا ناصريان هستم و ليسانس ژنتيک را در ايران و در دانشگاه آزاد، واحد علوم پزشکي تهران گذراندم و براي فوق ليسانس به کشور فرانسه آمدم و در رشته مهندسي پزشکي با گرايش بيوتراپي (سلولي مولکولي) ادامه تحصيل دادم. البته آن زمان، رشته مهندسي پزشکي را به شکل کلاسيکش بيشتر مي‌شناختم و علاقه به دنياي پزشکي و بيولوژي، همچنين ارتباط آن با علوم مهندسي باعث شد تا در فرانسه رشته بيوتراپي را انتخاب کنم و براي فوق ليسانس درخواست دهم. سرانجام به دانشگاه پاريس پنج آمدم. مهندسي پزشکي در اين دانشگاه، گرايش‌هاي گوناگوني دارد از جمله بيوالکتريک، بيومکانيک، بيوتراپي و بيومتريال. سال اول دروس عمومي بودند و اجبارا بايد همه را مي‌خوانديم. سال دوم، زمان انتخاب گرايش بود که من بيوتراپي را انتخاب کردم. سپس دکترا را در زمينه ايمونولوژي و ايمونوتراپي در دانشگاه پاريس دوازده گذراندم. من دو دوره فوق دکترا را سپري کردم؛ فوق دکتراي اول را در مرکز ملي تحقيقات پزشکي فرانسه يا به اختصار اينسرم، وابسته به دانشگاه پاريس جنوبي و فوق دکتراي دوم را در مرکز ملي پژوهش‌هاي علمي فرانسه (CNRS)، گذراندم. هم اکنون هم در اينسرم به عنوان محقق و مدرس مشغول به فعاليت هستم. به علاوه بنيان‌گذار، مدير عامل و محقق کمپاني CellMedEx نيز هستم.

 اينسرم دقيقا به چه معناست؟ به مهندسي بافت و سلول‌هاي بنيادي مربوط است؟

اينسرم، مرکز ملي تحقيقات پزشکي و چيزي شبيه National Institute of Health  آمريکايي است. اين سازمانِ بسيار بزرگ در سرتاسر فرانسه و برخي از کشورهاي اروپايي، مراکز تحقيقاتي گسترده‌اي با بيش از 600 زيرمجموعه دارد. ما در زمينه مهندسي پزشکي، تيمي با عنوان Unit 1197 داريم و در يکي از بيمارستان ‌هاي حومه پاريس، کار تحقيقاتي انجام مي ‌دهيم. محل قرارگيري اينسرم، با توجه به نوع فعاليتي که انجام مي ‌دهد تعيين مي‌شود که شامل کارهاي تحقيقاتي کلينيکي، علوم پايه و مهندسي پزشکي است. ما هم به دليل فعاليت در حوزه پزشکي در بيمارستان هستيم.

 رشته‌اي که شما در آن تحصيل کرديد براي بسياري از دانشجويان مهندسي پزشکي جذابيت و تازگي خاصي دارد. لطفا اين رشته را به طور کامل توضيح بدهيد.

اول از همه کساني که مي خواهند در آينده پزشک شوند، اصلا وارد رشته بيوتراپي نشوند. رشته بيوتراپي، پزشکي نيست و شما را به آن نزديک نمي ‌کند. ديد ما بايد اين باشد که با پزشکان همکاري کنيم و روش‌هاي تشخيصي و درماني براي آن‌ها فراهم کنيم. کاري که ما بيوتراپيست‌ها انجام مي ‌دهيم در واقع مهندسي-زيستي است و تنها محدود به بيوتکنولوژي و دستکاري‌هايي که روي سلول‌‌ها و پروتئين‌‌ها انجام مي‌‌دهند، نيست. ما بايد بتوانيم به يک محصول نهايي يا يک روش تشخيصي برسيم که پزشکان از آن‌ استفاده کنند. بنابراين با تمام احترامي که براي پزشکان قائلم، ترجيح مي‌دهم که پزشکان وارد رشته بيوتراپي نشوند، چون پايه مهندسي خوبي ندارند.

همچنين به کساني هم که وارد رشته بيوتراپي مي ‌شوند، توصيه مي‌کنم در زمينه مهندسي بافت، پرينترهاي سه بعدي يا ارگان آن چيپ وارد شده و  اعضاي مصنوعي طراحي کرده و  آن را بسازند؛ مثل بافت‌هاي مختلف از جمله شُش ‌مصنوعي يا کبد مصنوعي که ما نيز روي آن کار مي ‌کنيم. زمينه ديگري که علاقه‌مندان مي ‌توانند در آن فعاليت کنند ايمونوتراپي و  طراحي و ساخت واکسن است.

شما واقعا سلول را مهندسي مي‌‌کنيد تا عملکرد بهتري داشته باشد؛ براي مثال سلول بتواند تومور سرطاني را پيدا کند و ازبين ببرد. محققان با تحقيقات بسيار مي‌توانند متوجه نقش مولکول‌هاي خاص براي مثال داروهاي ضد سرطان در بدن هر شخص به صورت جداگانه شده و بدانند ميزان اثرگذاري روي هر بيماري چقدر است.

 چه زمينه‌‌ها و پايه‌هاي علمي براي موفقيت در علم بيوتراپي ضروري است؟

از آنجا که بيوتراپي، گرايشي از مهندسي پزشکي است؛ بنابراين فراگيري علوم مربوط به پزشکي و مهندسي را به طور همزمان نياز دارد. البته اين را در نظر داشته باشيد که چون قسمت پزشکي آن برايم جذاب‌تر بود به گرايش بيوتراپي روي آوردم.

 منظور شما اين است که گرايش بيوتراپي، آن بخش مهندسي را ندارد؟

خير. آنچه که ما به عنوان کار مهندسي يا فني در بيوتراپي انجام مي ‌دهيم، کمي متفاوت‌تر است. دقت داشته باشيد به هرگونه دستکاري در فرايندهاي زيستي که به طراحي و ساخت محصولات دارويي يا تشخيصي کمک مي ‌کند، «مهندسي پزشکي، گرايش بيوتراپي» مي‌گويند. در واقع حتما بايد تغييري در ساختار بيولوژيکي ايجاد کنيم که شامل بيوتراپي بشود.

 تفاوت گرايش بيوتراپي با ساير گرايش‌هاي مهندسي پزشکي از لحاظ علمي و شغلي چيست؟

در گرايش بيوالکتريک که بيشترين فعاليت‌ها از قبيل: تصويربرداري پزشکي، کار با ام آر آي، سي‌تي اسکن و  طراحي و مهندسي است، اتفاقا دروس عمومي مشترکي داريم ولي در مباحث تخصصي اين چنين نيست. دستگاه‌هايي که بيشترين کاربرد را در علم بيوتراپي دارند، تجهيزات آزمايشگاهي PCR، الايزا و دستگاه‌‌هاي مختلف ديگر هستند.

افرادي به طراحي و ساخت تجهيزات آزمايشگاهي اين گرايش مشغول هستند و تعدادي هم به کارهاي تخصصي‌تري روي آوردند که در اين بين مي‌توان به ژنتيک، فارماکولوژي، ايمونوتراپي، مهندسي بافت اشاره کرد. همچنين کارهاي تحقيقاتي هم از ديگر فعاليت‌هاي ما است که به حوزه کاري بيولوژيست‌‌ها خيلي نزديک‍تر است.

 ثمره تحقيقات در حوزه بيوتراپي چيست؟

از لحاظ کاري و تحقيقاتي بيوتراپيست‌ها با محققان عادي تفاوت‌هايي دارند. ما براي فهميدن نقش هر نوع ژن در هر بيماري يا اثر پروتئين‌هاي خاص در بدن تحقيق نمي‌کنيم. هدف ما از کار تحقيقاتي اين است که حتما به محصول کاربردي تبديل شود يا دارويي زودتر به آزمايش کلينيکال برسد. يعني ما تحقيقاتمان را در آزمايشگاه طوري انجام مي‌دهيم که کاربردي‌تر باشد؛ به اين صورت که اين تحقيقات در چند سال آينده، نتيجه بخش و قابل تست باشند و در نهايت به  شکل محصولي خاص به دست مشتري يا بيمار برسند.

 آقاي دکتر لطفا بفرماييد چه شد که فرانسه را انتخاب کرديد؟

دليل مهاجرتم به فرانسه، تنها رشته بيوتراپي نبود. در واقع علاقه‌مندان به اين رشته مي ‌توانند کشورهايي مانند استراليا، نيوزيلند، آمريکا يا کانادا را هم انتخاب کنند و نه تنها مهندسان پزشکي بلکه مهندسان بافت نيز خوشبختانه امکان ادامه تحصيل در بيوتراپي را دارند. من به واسطه موقعيت‌هايي که برايم پيش آمد، فرانسه را نسبت به گزينه ‌هاي ديگري که داشتم ترجيح دادم. آن موقع چون زبان فرانسه‌‌ام خوب نبود، دنبال دانشگاه انگليسي زبان بودم. سرانجام در يک دانشگاه فرانسوي که امکان تحصيل به زبان انگليسي را داشت شروع به تحصيل کردم.

 لطفا در مورد هزينه تحصيل و شرايط بورسيه دانشگاهي بفرماييد.

هزينه‌‌هاي دانشگاه براي کساني که براي مقطع فوق ليسانس اقدام مي‌کنند با خود شخص است و هنوز هم تغيير خاصي نکرده ‌است. هنوز هم دانشجويان ايراني من، خودشان هزينه تحصيلشان را پرداخت مي‌کنند؛ مخصوصا در رشته‌هايي که بار تحقيقاتي بيشتري دارند. براي اخذ بورسيه تحصيلي در مقطع فوق ليسانس يا پول کمي مي‌دهند يا اصلا چنين چيزي وجود ندارد. دانشجويان در سال دوم مقطع فوق ليسانس، وارد اينترنشيپ (Internship) هايي مي ‌شوند که در ازايش حقوق دريافت مي ‌کنند. اين حقوق که ممکن است يکسال طول بکشد، آنقدر زياد نيست ولي تا حد زيادي کفاف زندگي را مي ‌دهد. بنابراين دانشجويان، سال اول را با بودجه شخصي و بقيه دوره‌ها را از طريق دولت و دانشگاه تامين مي ‌شوند. در فرانسه حقوقي که به دوره دکترا داده مي‌شود، شما را از احتياج به منابع مالي ديگر بي‌نياز مي‌کند.

 ارزيابي شما از مقالات ايراني در زمينه بيوتراپي چيست؟

مقالات داخل ايران در سطح ابتدايي و ساده هستند و متاسفانه به موضوعات خيلي سطحي مي ‌پردازند. در مقايسه مي‌توانم بگويم کارهايي که حتي در اين زمينه انجام مي‌دهند، کاملا سطح پاييني دارند.

 شما که از توانايي‌هاي علمي دانشجويان و محققان ايراني آگاه هستيد، علت اين ضعف در حوزه بيوتراپي را چه مي‌دانيد؟

مشکل اصلي بيشتر مربوط به کمبود مواد، دستگاه ‌ها و حمايت‌هاي مالي در داخل ايران است و نه از ايده و سطح دانش دانشجوها و محققان ايراني. با نگاهي دقيق‌تر مي‌توان پي به اين تفاوت‌ها برد. در فرانسه يک کيت بسيار عادي، قيمتي بين 2 تا 3 هزار يورو دارد که آزمايشگاه بدون هيچگونه بحثي براي ما تهيه مي ‌کند. اين تفاوت ‌ها باعث مي ‌شود که در ايران نتوانند کار خوب انجام دهند.

 با وجود اين تفاوت‌ها، امکان دارد پروژه‌‌هايي را به دانشجويان معرفي کنيد که هم بودجه مالي مناسبي داشته باشد و هم بتوانند به واسطه آن وارد بازار کار شوند؟

اين موضوع بستگي زيادي به فضاي کاري آن‌ها دارد؛ اينکه در داخل ايران يا خارج از کشور باشند، واقعا بايد جداگانه بررسي شود. همانطور که گفتم انجام پروژه در داخل ايران با محدوديت و دردسرهايي روبروست، در صورتي که سرعت به انجام رساندن هر تحقيق و پروژه‌اي در فرانسه سه برابر ايران است.

توصيه مي‌کنم دانشجويان و محققان روي پروژه‌هايي کار کنند که بيشتر جواب بدهد و بتوانند راحت‌تر شبيه‌‌سازي کنند؛ براي نمونه پروژه‌هاي بيوتکنولوژي و کيت‌‌هاي تشخيصي مناسب است. مخصوصا کيت ‌هايي که بتوانند شبيه يک ارگان را روي لام‌ها يا چيپ‌هاي کوچک بسازد که به مهندسي بافت نزديک ‌تر است. در کل بهتر است که بتوانند تست‌ها را در زمينه‌‌هاي کوچکتر انجام بدهند. لازم نيست از انسان، بافت يا از موش، نمونه بگيرند. اين زمينه ‌ها از جنبه اقتصادي، سرعت پيشرفت و قوانين دست و پا گير دولتي، ميسرتر هستند.

 گفتيد که مدير عامل يک شرکت هستيد، لطفا در اين مورد بيشتر توضيح بدهيد.

ما در فرانسه کمپاني با نام Cellmedex تاسيس کرديم. اين کمپاني بر 4 زمينه تمرکز دارد که مهمترين آن، وزيکول ‌هاي خارج سلولي هستند. سلول ‌هاي مختلف بدن يک سري موادي ترشح مي‌کنند که حامل اطلاعات آن سلول است. در واقع نقش مفيد آن سلول را مي توان از طريق محموله انتقال داد. ايده ما اين بود که در درمان بيماري‌ها، در صورت نياز به جاي استفاده از يک سري سلول‌ها از محموله‌‌اش استفاده کنيم. مزيت اين روش در آسان بودن حمل و نقل و  نگهداري آسان است. همچنين رد پيوند و بسياري مباحث ديگر که کار را دشوار مي‌کنند هم پيش نمي‌آيد. شايد کمتر کسي به اين موضوع پرداخته باشد. سال ‌هاست با همکارانمان در مرکز تحقيقاتي روي اين ايده کار مي‌کنيم. براي تحريک سلول‌ها و جداسازي مواد از آن‌ها نيز دستگاه‌هاي مختلفي وجود دارند.

 قسمت بعدي کار ما اين است که بتوانيم سلول ‌ها را مهندسي کنيم که اين بيشتر به بيوتراپي مربوط است. دستکاري سلول ‌ها به منظور بهينه ‌سازي آن‌ها و استفاده در پزشکي فردمحور است. الان سل‌تراپي موضوع داغي در ايران است، که کارهاي تحقيقاتي بسياري در اين زمينه انجام مي‌شود. ما در اينجا مي‌کوشيم با تغيير در سلول‌هاي بنيادي چه از لحاظ پروتئيني و چه از لحاظ يک سري فاکتورهاي خاص، ‌آن‌ها را قوي‌تر کنيم؛ اين کار چند حُسن دارد، براي مثال به تعداد سلول کمتري احتياج پيدا مي‌کنيم، سلول‌ها هموژن مي‌شوند و جواب تست نيز بهتر خواهد شد.

قسمت سوم کاري که انجام مي ‌دهيم، ايجاد محيط کشت‌هاي مختلف براي کارهاي کشت سلولي است. ما مي‌کوشيم محيط کشت ‌هاي جديدتري به وجود آوريم که احتياجي به سِرُم نداشته باشند؛ چون براي ايجاد سرم بايد حيوانات کشته شوند. به همين دليل تلاش مي‌کنيم سرم را با مواد شيميايي شناخته شده جايگزين کنيم تا بتوانيم پاسخ اين دست تحقيقات را هم بدهيم.

در قسمت چهارم کارمان هم بيشتر بر روي زمينه يک سري دوره ‌هاي آموزشي به خصوص براي دانشجويان ايران تمرکز داريم.

 چه روش ‌هايي را براي جستجوي مقاله به محققان پيشنهاد مي‌دهيد؟

براي جستجوي مقالات يک سري سايت ‌هاي معتبر، مثل (پاب مد) PubMed و (گوگل اسکالر) Google Scholar وجود دارد. در صورتي‌که دانشگاه‌هاي ايران با اين سايت‌ها قرارداد بسته باشند امکان دانلود مقالات براي دانشجويان به صورت رايگان وجود دارد.

 همان طور که مي ‌دانيد رابطه علم و صنعت در ايران آنچنان پررنگ نيست. در فرانسه اين رابطه به چه صورت است؟

همان‌طور که قبلا گفتم ما در ايران هم شرکت داريم و مي‌کوشيم تا رابطه ‌اي خوب ميان دانشجويان برقرار شود اما متاسفانه مشکلاتي وجود دارد که ما را از کرده خود پشيمان مي‌کند. به طور کلي رابطه علم و صنعت در خارج از کشور متفاوت است. استارتاپ ‌هايي که در فرانسه تاسيس مي‌شوند، بخشي از دانشگاه و مراکز تحقيقات هستند. همچنين در بسياري از جاها، درخواست بودجه شما را براي شروع پروژه‌ رد نمي‌کنند. دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي نيز امکانات خوبي را در اختيار محققان قرار مي ‌دهند. در واقع شما مي‌توانيد به راحتي شاهد ارتباط علم و صنعت باشيد، ارتباطي که منجر به انعقاد قراردادهاي خوب و کمک‌ها و حمايت‌هاي مالي شده است. به هر حال تاسيس هر شرکتي بدون کمک دانشگاه و مراکز تحقيقاتي کاملا غير ممکن است. هيئت مديره شرکت سلمدکس نيز همگي محققاني هستند که در بخش مرکز تحقيقات کار مي ‌کنند و ما روزانه با يکديگر در تماس هستيم.

 چه کساني براي کار آزمايشگاهي، تحقيقاتي و تحصيل در رشته بيوتراپي مناسب‌تر هستند؟

پنج نکته از نظر من بسيار مهم است. اولي صبر زياد است؛ چون بسياري از آزمايش‌هايي که ما انجام مي‌دهيم، پروسه‌اي زمان‌بر هستند. همچنين پروسه چاپ مقاله پروژه، تا زماني که شما پذيرفته مي‌شويد چندين ماه طول مي‌کشد.

نکته مهم ديگر خواندن مقاله است؛ با خواندن مقاله، استراتژي‌ها و ايده‌هاي جديد به ذهن شما مي‌رسد. اگر فقط تمرکزتان را روي کار عملي و آزمايشگاهي بگذاريد و مقاله نخوانيد، متوجه کارهاي انجام شده ديگران نمي‌شويد، شايد کار شما را فرد ديگري انجام داده باشد.

نکته بعدي توانايي شما در انجام درست، با دقت و بدون خطاي آزمايش‌ها است. براي اينکه 50 درصد کار عملي شما در سنين پايين همان انجام آزمايش به تنهايي است و اينکه بايد اين توانايي را داشته باشيد که نحوه آزمايش درست را در آينده به شاگردانتان نشان دهيد. نکته ديگر، توانايي شما در کار گروهي است؛ محيط تحقيق کاملا محيطي رقابتي است. بايد خود را با اين شرايط وفق دهيد.

آخرين نکته هم توانايي در ارائه مطالب و سخنراني حتي به صورت داوطلبانه در جمع‌ها و کنفرانس‌ها براي شناخته‌تر شدن در جامعه علمي است.

 شما در ايران هم شرکت داريد؟ لطفا کمي بيشتر درباره آن توضيح بدهيد.

بله. ما در ايران شرکت سيوان سِل را داريم. علاقه‌مندان مي ‌توانند به سايت ما مراجعه کنند و فعاليت ‌هاي اين شرکت را که بيشتر درباره کار روي کبد، هپاتوسيت ‌هاي انساني و کيت ‌هاي مربوط به سلول‌هاي زنده است را ببينند. غير از اين، سيوان سل در راستاي اهداف خود براي آموزش دانشجويان زيست شناسي و پزشکي و القاي هر چه بيشتر اميد به آينده به خصوص آينده تحصيلي و کاري اقدام به همکاري با متخصصان مختلف و دادن بورس‌هاي تحصيلي به دانشجويان کرده که در حال انجام پروژه‌هاي بين المللي در ايران و فرانسه است.

 تفاوت‌هاي کاري ايران و خارج از کشور در ژن‌تراپي چيست؟

من با مقايسه کار در  ايران و خارج از کشور به اين نتيجه رسيدم که کار کردن در ايران با موانعي همراه است که بايد از آن‌ها عبور کرد. براي نمونه انتقال داده و نمونه بين کشورهاي مختلف بسيار دشوار است. ايران به هيچ وجه اجازه نمي ‌دهد که ژن ايراني جابه‌جا شود.

 آينده کاري مهندسي ژنتيک و دستکاري ژنتيکي چيست؟

ژنتيک قسمتي از رشته بيوتکنولوژي است و بهتر است به مهندسي ژنتيک يک مقدار واقع بينانه‌تر نگاه شود. همه کساني که وارد مقطع ليسانس رشته مهندسي ژنتيک شده‌اند آرزو‌هايي مانند تبديل موش به پرنده را داشتند! ولي در آينده هيچ کسي براي اينکار منتظر شما نيست تا استخدامتان کند. هر دو رشته مهندسي ژنتيک و بيوتکنولوژي موضوعاتي بروزي هستند که بسياري از مراکز و شرکت‌هاي تحقيقاتي از جنبه دارويي و درماني روي آن کار مي‌کنند. اما صرفا دستکاري ژنتيکي، رويايي بيش نيست و هيچ آينده شغلي ندارد. حقيقت بايوتک را از کساني که در اين رشته دارند کار مي‌کنند و تحقيقات انجام مي‌دهند، بشنويد. بايوتک و ژنتيک احتياج به مطالعات عميق‌تري دارند يعني در مقطع ليسانس و فوق ليسانس اين رشته در حد تکنسين آزمايشگاه مي‌شويد که البته شغل محترمي هم است ولي خب واقعا بايد ببينيد از اين رشته‌ها چه مي‌خواهيد؟ آيا مي‌خواهيد مغز متفکري باشيد و پروژه جديدي راه بيندازيد که مصرف دارويي داشته باشد يا ژن معيوبي را اصلاح کند تا مقاومت ويروسي يا باکتريايي به وجود بيايد؟ يا فقط خرافاتي فکر کنيد؟!

 راه ‌هاي ارتباطي خودتان را لطفا بگوييد.

علاقه‌مندان از طريق پيج اينستاگرام و سايت مي‌توانند با ما در ارتباط باشند. تجربه نشان داده که مخاطبان از طريق پيج اينستاگرام @cellmedex بهتر نتيجه گرفته‌اند. من و همکارانم مي‌کوشيم جوابگوي هر پرسش علمي و کاري باشيم. همچنين در وب سايت شرکت ‌هاي سيوان سل يا سل مدکس، ايميل ‌هاي شخصي ما وجود دارد. 

 در فرانسه با ويروس کرونا چگونه برخورد مي ‌کنند؟ چه آزمايش‌هاي در اين حيطه انجام مي‌‌دهند؟

 در فرانسه کار متفاوت‌تري نسبت به جاهاي ديگر انجام نمي‌‌دهند و همان تشخيص با  PCR و تســــت‌هاي سرولــــوژي   جديدا آنتي‌ژنيک است. اميدواريم انستيتو پاستور و کمپاني سنوفي که در زمينه واکسن‌سازي سابقه طولاني دارند با استفاده از آنتي‌ژن‌هاي ويروس کرونا بتوانند واکسنش را درست کنند. البته بيشتر منتظر واکسن دانشگاه آکسفورد انگلستان هستيم.

 سخن آخر با مهندسان پزشک

سخني که من با مهندسان پزشک دارم اين است که خودشان را دست کم نگيرند و بکوشند روي پروژه ‌هاي بيهوده وقت نگذارند. در واقع کاري که انجام مي‌دهند سرمايه مالي با ارزشي است که صرف زمان براي آن بايد در جهت برطرف کردن نياز پزشکان باشد تا آن‌ها خواهان ارتباط بيشتري با شما باشند. مهندسان پزشکي بايد بدانند پزشکان از لحاظ سطح علمي و اجتماعي از ما بالاتر نيستند و همگي ما توانايي انجام کار گروهي در کنار يکديگر را داريم و به هم نيز نيازمنديم. براي نمونه، ما در تيم تحقيقاتي خود پزشک، محقق، مهندسي بافت و حتي کساني را داريم که بي‌ارتباط با دنياي بيولوژي هستند و تنها مهندس مکانيک هستند.