کيت هاي تشخيصي کرونا از تحقيق و توسعه تا ورود به بازار

توجه به زيست‌بوم فناوري و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنيان در کشور توانسته است در روزهاي بحران کرونا در کنار ارزآوري، رونق اقتصادي را هم به همراه داشته باشد. پس از تشکيل کميته مقابله با کرونا در معاونت علمي و اعلان فراخوان از ميان شرکت‌هاي دانش‌بنيان داوطلب در زمينه ساخت کيت که سابقه و توانايي در اين زمينه داشتند، شش شرکت دانش‌بنيان توانستند تأييديه‌هاي لازم را دريافت کرده  و کيت‌هاي تشخيصي توليد کنند، اما تنها سه شرکت دانش‌بنيان تاکنون توانستند خط توليد انبوه راه‌اندازي کنند.

کیت‌های این شرکت‌ها در دو نوع است، نوع نخست کیت‌هایی هستند که بر اساس آنالیز پی‌سی‌آر (‌PCR) کار می‌کنند و توان تولید این نوع از کیت‌ها، ۱۰۰ هزار عدد در هفته است .همچنین کیت دیگری از نوع سرولوژی با قابلیت تشخیص موارد ابتلا به کرونا تولید می‌شود که توان تولید آن ۲ میلیون عدد در هفته است.

اما باید دید آیا نیاز کشور با کیت‌های تولید شده در داخل تأمین می‌شود. شواهد حاکی از آن است هرچه میزان نیاز روزانه کشور به انواع کیت تشخیص کرونا دیده شود، با تولید کیت‌های تشخیص ایران ساخت می‌توانیم نیاز کشور را برطرف کنیم. هر چند فرایند تحقیق و توسعه کیت‌های تشخیصی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری در کشور انجام گرفته و محصولات حاصل از آن علاوه بر تأمین بازار داخل، به خارج از مرزهای کشور نیز راه پیدا کرده است، اما نبود سیاست‌های شفاف جهت حمایت و صدور مجوز ورود به بازار و وجود بستر مناسب برای واردات رسمی و غیر رسمی این محصولات، شرکت‌های تولید کننده داخلی را با مشکلات عدیده‌ای روبرو کرده است.

در این گزارش کوتاه به معرفی و بررسی چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدکننده کیت‌های تشخیصی از مرحله تحقیق و توسعه تا اخذ مجوز ورود به بازار پرداخته شده است.

توجه کافي به توليد داخلي نشده است

دکتر بهروز حاجیان تهرانی، مدیرعامل شرکت پیشتاز طب زمان، تعداد شرکت‌های وسایل تشخیص آزمایشگاهی پزشکی آی‌وی‌دی (IVD) را ۳۸۰ عدد عنوان کرد و افزود: از این تعداد، فقط ۸۰ شرکت تولیدی و مابقی واردکننده هستند. در واقع این نشان می‌دهد توجه کافی به تولید داخلی نشده است.

 مدیر عامل این شرکت دانش‌بنیان درباره حمایت دولت به ویژه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت صمت و معاونت فن‌آوری ریاست‌ جمهوری از تولید داخل گفت: با توجه به این‌که آی‌وی‌دی (IVD) بخش جوان‌تری از صنعت سلامت کشور است و بیشتر فعالیت سازمان‌های نظارتی معطوف به واردات بوده، متأسفانه قوانین و ضوابط موجود همگی در جهت حمایت از واردات هستند و تولید مورد توجه نیست. یک نقص بزرگ این است که وزارت بهداشت هم رگولاتور و هم مصرف‌کننده است و به همین دلیل تمرکزش بر این بوده که کیفیت محصول باید خیلی بالا باشد تا سلامتی جامعه تهدید نشود. در واقع با این بهانه فقط ضوابط و آیین‌نامه‌هایی تدوین شده که کار تولید را با دشواری و مشکلات متعددی روبه‌رو کرده و فرآیند دریافت مجوزهای تولید به مراتب دشوارتر از مراحل دریافت مجوز محصول وارداتی است.

وی درباره حمایت از تولیدکننده داخلی افزود: وزارت بهداشت خودش را حامی تولید تلقی نمی‌کند و وزارت صمت در این زمینه به صورت جدی وارد نمی‌شود چون مسئولیت را به وزارت بهداشت اعطا کرده است و از نظر آن وزارت‌خانه تبعیت می‌کند، بنابراین مشکلات تولید همچنان ادامه دارد. فقط معاونت علمی و فن‌آوری برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تلاش بسیاری کرده است تا حجم بیشتری از بازار کشور را تأمین کنند.

حاجیان تهرانی دغدغه کیفیت را تنها دلیل توجه بیشتر به واردات ندانست و افزود: اساساً زیرساخت صنعت کشور ما وارداتی است. در بعضی مجموعه‌ها با وجود تشکل‌های خاص در طول زمان بیشتری و با حمایت از تولید (مانند دارو)، سهم بیشتر به صنعت داخلی داده شده است. اما در زمینه تجهیزات پزشکی و محصولات آی‌وی‌دی، هم تعداد تولیدکننده‌ها کم است و از طرف دیگر وزارت بهداشت دغدغه تأمین دارد و نگران است که اگر جلوی واردات را بگیرد، شرکت‌های تولیدی قادر به تأمین محصولات نباشند.

مدیرعامل شرکت پیشتاز طب زمان تصریح کرد: عمده شرکت‌های فعال در حوزه آی‌وی‌دی، شرکت‌های کوچکی هستند که ظرفیت تولیدشان پایین است و این نگرانی که نیاز بازار تأمین نشود، وجود دارد. هر چند بعضی شرکت‌ها می‌گویند که توانایی تأمین کل نیاز کشور را دارند ولی همچنان در بیشتر موارد واردات صورت می‌گیرد.

کمبود کيت تشخيصي و خدمات در آينده نزديک

مهندس هادی لاهیجی، مدیرعامل شرکت سیناکلون گفت: بسیاری از کیت‌هایی که اکنون در کشور استفاده می‌شود نه فقط در زمینه کووید ۱۹، بلکه بر مبنای کیت‌های ویژه تحقیق است. بعضی از آن‌ها نتیجه توسعه و بسط اعضا آزمایشگاه است که آن را طراحی، استفاده و گزارش می‌‌کنند و چند کیت آی‌وی‌دی دار هم برای زمان بازرسی در یخچالشان دارند. از آن‌طرف بحث مجوز هم چندان مطرح نیست و خیلی جاها از ما خواسته‌اند که مواد را به صورت بالک بگیرند و استفاده کنند. در کنار چنین مواردی، بازار سیاه و بحث قاچاق کیت هم است و از مبادی غیررسمی و وایت‌لیبل، بالک و… وارد و مصرف می‌شود.

وی افزود: بستن درها و خودکفایی خوب است ولی به شرط آن‌که از قبل تدارک لازم را دیده باشیم. همین الان می‌توانم بگویم که از دو هفته پیش به دلیل نداشتن فقط یک ماده، خط تولید ما خوابیده است. در این مدت که درگیر کووید ۱۹ هستیم، حدود ۱۳۰۰ کیت به مشتری‌ها تحویل داده‌ایم که نتیجه آن حدود ۱۳۰ هزار تست خواهد بود و پرایمرهایی (رشته‌های کوتاهی از DNA که آغازگر واکنش PCR هستند) را به مراکز دانشگاهی، تحقیقاتی و آزمایشگاهی دادیم که بالغ بر سه میلیون تست ‌شده است. توانستیم در کمتر از ۲ روز این نیازها را تأمین کنیم.

وی تصریح کرد: کسانی که درگیر تولید هستند، معنی این زمان را درک می‌کنند که تفاوت آن با وارداتی که حداقل ۲۰ روز طول می‌کشد، چیست.

لاهیجی درباره تأمین مواد اولیه کیت کرونا گفت: ما در زمینه تولید پرایمر و لیبل‌های فلورسانس توانستیم بالغ بر ۲ میلیون تست را پوشش بدهیم و کیت کرونا که هنوز در صف مجوز پاستور قرار دارد تا به حال بالغ بر ۲۰ هزار تولید داشته‌ایم اما دیگر قادر به تولید نیستیم چون مواد اولیه لازم برای تولید را نداریم.

مدیرعامل سیناکلون نتیجه‌گیری خود از این بحث را چنین عنوان کرد: اساساً تنها چند شرکت تولیدکننده واقعی هستند و دانش آن را دارند.

وی افزود: اگر حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ شرکت تولیدی داشته باشیم که مدعی هستند در زمینه مولکول‌های بیوتکنولوژی کار می‌کنند، پنج شرکت تولیدکننده واقعی و مابقی واردکننده بالک هستند که پس از ترکیب و ری‌لیبل، محصول را به مشتری ارائه می‌دهند.

لاهیجی درباره گلوگاه‌های اصلی که می‌توانند مانع تولید شوند گفت: آن‌ها را باید برطرف کنیم تا اگر به هر دلیل مانند تحریم یا کرونا، واردات دشوار شد، خط تولید متوقف نشود. من فکر می‌کنم عنوان‌هایی که مسئولان کشور برای رفع مشکلات می‌گذارند، خیلی خوب ولی در اجرا بسیار ضعیف است. مثلاً ماده اولیه مورد نیاز شرکت، از دو هفته پیش در گمرک مانده و خط تولید ما متوقف شده است. اگر دولت و وزارت بهداشت در این زمینه کمک می‌کرد، خیلی از مشکلات تحقیق و توسعه و آزمایشگاه‌ها رفع می‌شد.

وی خاطرنشان کرد: قطعاً طی روزهای آینده انتشار و انعکاس این خبر را خواهیم داشت که با کمبود کیت و خدمات مواجهیم و بخشی از آن به دلیل کنار رفتن شرکت‌های مشابه ماست که نمی‌توانیم مواد اولیه را در اختیار داشته باشیم.

بومي سازي کيت‌هاي تشخيص مولکولي کرونا توسط شرکت ليوژن فارمد

دکتر رامین فاضل، تولید کننده، مدیرعامل شرکت لیوژن فارمد و دکترای پیوسته بیوتکنولوژی دانشگاه تهران است.

وی گفت: ما در زمانی که احساس کردیم این ویروس وارد ایران خواهد شد، از امکانات خود در سه حوزه تولید کیت‌های مولکولی بر مبنای PCR، آنالیز مواد ضدعفونی‌کننده و بحث‌های تحلیلی و آماری با کمک همکاران دانشگاه تهران بهره بردیم. این کیت ساخت ایران که مخصوص نمونه‌گیری از حلق یا مخاط بینی است، تحلیل دقیقی بر اساس دو ژنوم ویروس کرونا ارائه می‌دهد. ما دو ناحیه ژنی E و RdRp  این ویروس را برای تشخیص قطعی کووید ۱۹ انتخاب کردیم.

فاضل گفت: ما توانایی تولید بیش از ۱۰۰۰ کیت تشخیص مولکولی ویروس کرونا را در هفته داریم و به مرحله بومی‌سازی  آن رسیده‌ایم.

وی درباره ارتباط دانشگاه و صنعت حوزه علوم آزمایشگاهی گفت: این‌که دانشگاه نیرو تربیت کند و افراد وارد صنعت شوند را نمی‌توان ارتباط دانشگاه و صنعت دانست، چون این اتفاق به شکل خودکار می‌افتد. در عمل، این ارتباط حتی برای ما که شعبه شماره یک شرکتمان در خود دانشگاه قرار دارد، بسیار ضعیف است چون متأسفانه ما به کار گروهی عادت نداریم و آن را بلد نیستیم.

رامین فاضل تصریح کرد: در واقع عملاً ارتباط صنعت و دانشگاه به یک سری نقاط خاص محدود می‌شود که بیشتر بر اساس ارتباط‌های فردی است، نه این‌که از طریق دفتر ارتباط دانشگاه و صنعت الگو یا نشأت بگیرد.

فاضل گفت: الان بحث تولید، کارآفرینی و صنعت مطرح شده که هرچند رویکرد مثبتی است ولی باید حواسمان به این نکته باشد، قرار نیست همه صنعت‌گر و کارآفرین باشند یا همه مقاله بدهند، بلکه باید تعادلی بین آن‌ها برقرار شود.

شتابدهنده سيناپس، نخستين شتابدهنده تخصصي فناوري‌هاي تشخيص آزمايشگاهي (IVD)

دکتر وحید یونسی مدیر شتابدهنده سیناپس درباره کیت‌های مولکولی گفت: اکنون جهان به سمت تولید کیت‌های مولکولی پیش می‌رود. در کشور ما نیز خلأ کیت‌هایی بر پایه تکنیک‌های مولکولی به روز دنیا به چشم می‌خورد. آنتی بادی‌های محدودی نیز در پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی داخلی و آن هم به مقدار کم تولید می‌شود.

وی با بیان این‌که برنامه تولید شرکت‌های داخلی به سمت طراحی و تولید کیت‌های تشخیص سریع در زمینه‌های مولکولی و بیوشیمی پیش می‌رود، افزود: بیشترین کیت‌های مصرفی در سه حوزه مولکولی، بیوشیمی و ایمونولوژی است.

وحید یونسی،کوتاه‌ترین بازه زمانی رگولاتوری کیت‌های تشخیصی از زمان ثبت در اداره تجهیزات تا ورود به بازار را در صورت کامل بودن مدارک تحویل داده شده نزدیک به یک ماه اعلام کرد و گفت: هزینه تمام شده هر کیت حدوداً بین ۶۰ تا ۷۰ درصد از قیمت نهایی هر کیت است.

عرضه کيت‌هاي با کيفيت به بيمارستان‌ها و آزمايشگاه‌هاي تشخيص طبي 

دکتر مجید آسیابانها، فارغ‌التحصیل دکترای بیوشیمی بالینی با سابقه کار چندین ساله در بخش بالین آزمایشگاه‌های تشخیص طبی است که از آن جمله می‌توان به  آزمایشگاه‌های مسعود، آرمین، بیمارستان ولایت قزوین و بیمارستان صارم تهران اشاره کرد. علاقه وی به مباحث دانش‌بنیان و صنعت تشخیص آزمایشگاهی (IVD) باعث شد که تولید و طراحی کیت تروپونینI قلبی را به عنوان موضوع رساله دکترای خود برگزیند. به گفته آسیابان‌ها، این کیت در واقع یک تست سریع ایمونوکروماتوگرافی برای تشخیص سریع سکته قلبی (MI) است که البته مشابه خارجی دارد ولی تولید دانش‌بنیان آن فرآیندی بسیار پیچیده داشت؛ از این رو مدت‌ها بخشی از فعالیت علمی وی بوده و زحمت بسیاری برای آن کشیده ‌است.

آسیابانها در شتابدهنده سیناپس که جزو شتابدهنده‌های شرکت پیشتاز طب زمان محسوب می‌شود، سرپرست تیم فناوری طراحی کیت‌های سریع (رپید) است که اصطلاحاً به آن منتور (مشاور) می‌گویند.

وی درباره تولید کیت تشخیص سریع کرونا (رپید) شرکت پیشتاز طب زمان گفت: فعالیت این شرکت در حوزه طراحی و اجرای کیت‌های الایزا از سال ۷۷ بوده است؛ اما با شیوع ویروس کرونا قدمی مثبت در جهت طراحی و تولید انبوه کیت‌های تشخیص طبی الایزا برداشت. 

وی تصریح کرد: ما در دوره همه‌گیری ویروس کرونا نه تنها با مشکلات تهیه کیت روبرو بودیم؛ بلکه تولید این کیت‌ها در دنیا هم محدود شده بود و بعضاً نقص داشت.

سرپرست تیم  فناوری طراحی کیت‌های تشخیص سریع شرکت شتابدهنده سیناپس، افزود: البته این مسائل به علت ناشناخته بودن بیماری کرونا طبیعی بود و تأیید و اجرا شدن تست کرونا، به زمان نیاز داشت.

آسیابا‌نها خاطرنشان کرد: ایران کشوری است که در تنگنای تحریم قرار دارد. در واقع دو مساله همه‌گیربودن ویروس کرونا و تحریم‌ها، ما را در تأمین مواد اولیه برای طراحی این کیت دچار مشکل کرد؛ اما با این حال شرکت پیشتاز طب به نوعی پیشقدم شد که این کیت را با توجه به سابقه‌ای که در تولید کیت‌های الایزا داشت تولید کند.

آسیابان‌ها راجع به مشکلات عرضه مناسب کیت تشخیص کرونا گفت: در هر صورت پیشتاز طب، با تلاش‌های شبانه‌روزی و مطابق تعهدات، وظایف و الزامات یکی از تولیدکنندگان پیشگام این کیت در دنیا بوده است.

وی افزود: نکته مهم در فراهم شدن شرایطی است که کیت‌های با کیفیت در اختیار بیمارستان‌ها و آزمایشگاه‌های تشخیص طبی قرار بگیرند و خوشبختانه بخش عظیمی از آن هم صادرات می‌شود.

تست‌هاي سرولوژي مبناي تشخيص نهايي نيستند

آسیابانها درباره تفاوت تشخیصی کیت‌های مولکولی و سرولوژی گفت: کیت مولکولی در واقع وجود خود ویروس را تشخیص می‌دهد و کیت سرولوژی پاسخ سیستم ایمنی بدن را در مواجهه با آن ویروس نشان می‌دهد.

وی درباره کیت سرولوژی افزود: در واقع مطابق روش الایزا، وجود آنتی بادی اختصاصی در  سرم و پلاسمای بیماران به صورت کیفی و نیمه‌کمی  قابل سنجش است. اگر پادتن فردی مثبت باشد و از لحاظ کمی دارای پادتن بالاتری باشد به آن معنی است که فرد بیماری کرونا گرفته و بدن او نیز علیه این بیماری پادتن را ساخته است. لازم به یادآوری است، به هیچ وجه این کیت برای تشخیص، کاربردی ندارد.

وی خاطر نشان کرد: ارزش تشخیصی، محدودیت و عدم قطعیت تست سرولوژی مثل هر تست دیگری مشخص است. هیچ جای دنیا از کیت‌های سرولوژی نه تنها برای کووید ۱۹ بلکه برایHIV، غربالگری HCG (تست‌های بارداری)،HCV  (ویروس هپاتیت C)  به عنوان تشخیص نهایی استفاده نمی‌کنند.

جايگاه خاص رپيد تست

سرپرست تیم فناوری طراحی کیت‌های سریع (رپید) شرکت سیناپس گفت: تولید کیت‌های تشخیص سریع از زمینه‌های تحقیقاتی این شرکت دانش‌بنیان است. این مدل کیت‌ها بر اساس روش ایمونوکروماتوگرافی اقدام به شناسایی افراد مشکوک به عارضه‌های مختلف می‌کند. به طور مرسوم کیت‌های تشخیص سریع برای تشخیص‌های پزشکی یا برای آزمون‌های خانگی، در تشخیص سریع سکته قلبی، عفونت‌ها، مسمومیت‌ها، بارداری، مصرف مواد مخدر و توهم‌زا، تشخیص باقیمانده سموم در مواد غذایی و آب به کار می‌روند.

وی خاطرنشان کرد: این تست‌ها مثل بیبی چک با تشکیل خط مشخص می‌شود. این کیت‌ها معمولاً جنبه غربالگری دارند و مثل سرولوژی نمی‌توانند تشخیص نهایی داشته باشند.  آسیابانها در پاسخ با پرسشی که در چه مرحله‌ای از تولید کیت رپید تست، قرار دارند گفت: این تست‌ها از جایگاه خاصی برخوردارند که ما همزمان با تولید تست‌های سرولوژی، شروع به راه اندازی  آن‌ها در شرکت سیناپس کردیم و الان در مرحله نهایی کار هستیم. انشالله بتوانیم هرچه زودتر کیت‌های سریع تشخیص ویروس کرونا را به بازار عرضه کنیم.

شرکت زيست فناوري کوثر

دکتر سیروس زینلی، متخصص ژنتیک پزشکی و مدیرعامل شرکت زیست فناوری کوثر به «ماهنامه مهندسی پزشکی و تجهیزات آزمایشگاهی» گفت: این شرکت از ابتدای همه‌گیری بیماری کوید ۱۹ اقدام به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و تولیدی همه‌جانبه در زمینه‌های مختلفی چون توالی یابی، تشخیص، درمان و واکسن علیه این بیماری کرده است.  وی با بیان این‌ که بیماری کرونا ویروس، یک بیماری عفونی است که بر اثر کروناویروس حاد تنفسی ۲ ایجاد می‌شود، افزود: این ویروس از نوع ویروس‌های RNA است. درواقع  RNA اطلاعات ژنتیکی مهم ویروس را که برای حیات نیاز دارد حمل می‌کند، بنابراین نقشی کلیدی در تشخیص و طراحی روش‌های درمانی برای این بیماری دارد. زینلی با تاکید بر این‌که متخصصان این شرکت، ژنوم ویروس کرونا را تعیین توالی کرده‌اند، افزود: تاکنون ۵ توالی کامل ویروس در شرایط تحریم در بانک ژن بین‌المللی NCBI ثبت شده است. همچنین این شرکت با تولید انبوه کیت ستونی استخراج RNA گام مهمی در تشخیص بیماران آلوده به کرونا برداشته است. سیروس زینلی با بیان این‌که در حال تحقیق برای تولید کیت تشخیصی ویروس COVID-19 با استفاده ازReal Time PCR هستند افزود: علاوه بر فعالیت‌های یاد شده بخش تحقیق و توسعه این شرکت همگام با دیگر دانشمندان حوزه سلولی مولکولی در سراسر جهان در حال انجام تحقیقات گسترده برای تولید آنتی بادی و واکسن جهت درمان این بیماری است.