چشم انداز روشن صنعت دياليز ايران

نویسنده: دکتر نوذر مرتضوي، عضو هيأت مديره کنسرسيوم دياليز ايران

بيماري هاي مزمن کليوي (CKD) گروهي از بيماري ها هستند که به تدريج و از راه تخريب نفرون ها منجر به از دست رفتن عملکرد کليه مي شوند. کلمه نارسايي پيشرفته کليه موسوم به (ESRD) وضعيتي است که بيمار به طور کامل يا تقريباً کامل، عملکرد کليه خود را از دست داده است و براي ادامه حيات نيازمند درمان جايگزين مانند دياليز يا پيوند است.

وضعيت بيماري هاي پيشرفته کليوي در ايران

در جهان بيش از 3 ميليون نفر بيمار با نارسايي پيشرفته کليوي (ESRD) وجود دارد که بيش از 2 ميليون نفر از آنان تحت دياليز قرار دارند. شيوع بيماران همودياليزي در کشورهاي مختلف در پايان سال 2011 از 150 نفر تا بيش از 2300 نفر در ميليون متفاوت بوده است. در ايران در پايان سال 1390، شيوع بيماران همودياليزي 278 نفر در يک ميليون بوده است و در پايان سال 1392 به عددي نزديک 325 نفر در يک ميليون افزايش پيدا کرده است. در ايران، تا پايان سال 1392 جمعيت بيماران مزمن کليوي با درجه نارسايي پيشرفته کليه (ESRD) که تحت درمان با يکي از روش‌هاي جايگزين کليه هستند به حدود 50000 نفر رسيد.

روند و عوامل  رشد بيماري هاي پيشرفته کليوي در ايران

جمعيت بيماران ESRD در ايران در سال‌هاي آينده به طور معناداري افزايش خواهد يافت. از جمله دلايل مهم اين روند افزايشي مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
✓  افزايش متوسط سن جامعه و گرايش تغييرات جمعيت به سمت سالخوردگي
✓   تغيير سبک زندگي و تغذيه
✓ تغيير الگوي بروز بيماري‌ها از بيماري‌هاي واگيردار به بيماري‌هاي مزمن (ديابت و فشارخون)
✓  پياده‌سازي برنامه‌هاي پايش و غربالگري و افزايش قابليت کشف بيماري هاي مزمن کليوي در مراحل اوليه و مياني
✓  افزايش متوسط طول عمر بيماران مبتلا به ESRD به دليل بهبود مراقبت و درمان.

روش‌هاي درماني بيماران ESRD در ايران

سه روش درماني جايگزين براي بيماران مبتلا به ESRD وجود دارد که شامل همودياليز  يا دياليز خوني، دياليز صفاقي و پيوند کليه است. هر کشور بر حسب توانايي‌ها و امکانات خود روش‌هاي درماني را ارائه مي کند. طي سال 1391، در ايران 3 درصد از بيماران با نارسايي پيشرفته کليه با روش دياليز صفاقي، 49 درصد همودياليز و 48 درصد با پيوند کليه تحت درمان بوده‌اند. از آنجا که روش همودياليز نيمي از سهم درمان بيماران مبتلا به ESRD را دارد، انتظار مي رود جمعيت بيماران تحت درمان با روش همودياليز سير صعودي داشته باشد و با نرخ رشد 7/5 درصد ادامه يابد.

امکانات و ملزومات دياليز

دياليز با توجه به ماهيت و خاصيت آن علاوه بر کادر درماني متخصص که بحث آن در اين مختصر نمي گنجد، گستره متنوعي از امکانات و تجهيزات را نياز دارد که محورهاي عمده آن عبارتند از:
✓  مراکز دياليز
✓  تجهيزات پزشکي دياليز
✓  لوازم مصرفي دياليز

مراکز دياليز در ايران
در بخش زيرساخت‌هاي درماني دياليز، کشور داراي 469 بخش همودياليز و 61 بخش دياليز صفاقي است. گرچه راه اندازي بخش هاي دياليز در کشور روند صعودي داشته است، اما کند بوده و کافي نيست. با توجه به نرخ رشد بيماران دياليزي و افزايش تقاضاي خدمات درماني دياليز، راه‌اندازي و تأسيس مراکز دياليز جديد بسيار ضروري است. همپاي توسعه کمي مراکز درماني، استانداردسازي بخش هاي دياليز، آموزش حرفه اي پرستاران و مديريت به روز بخش هاي دياليز در زمره ملزومات توسعه کيفي خدمات در مراکز درماني کشور است. در اين زمينه شرکت اسمارت (عضوکنسرسيوم دياليز ايران) ارائه کننده خدمات دياليز شامل طراحي، ساخت و راه اندازي و تجهيز بخش هاي دياليز در ايران پيشرو بوده است و تاکنون سه بخش دياليز استاندارد را در کشور راه اندازي کرده است و دو بخش ديگر را نيز در دستور ساخت دارد.

تجهيزات دياليز
در سال 1391 تعداد ماشين‌هاي دياليز فعال در کشور 4545 عدد بوده است. با در نظر داشتن جمعيت بيماران در همين سال، به ازاي هر 5 نفر بيمار، يک تخت فعال دياليز وجود داشته است. در حالي که نسبت مطلوب اين شاخص 4 بيمار به ازاي هر تخت همودياليز است. طي دهه اخير، تأمين ماشين‌هاي دياليز همپاي رشد بيماران همودياليز نبوده و با وجود رشد بيماري و افزايش تقاضا، نسبت بيمار به تخت دياليز ثابت بوده است. در اين ميان، عمر مفيد ماشين هاي دياليز را نيز نبايد از نظر دور داشت. در حال حاضر دست کم 10 درصد ماشين‌هاي دياليز کشور بيش از ده سال طول عمر دارند و بايد جايگزين شوند.
به کوشش شرکت نواتيس طب، جديدترين عضو کنسرسيوم دياليز ايران، در سال جاري توليد ماشين دياليز، سيستم تصفيه آب، تخت دياليز و ماشين آلات مختلف در کشور فعال مي شود. با توليد ماشين دياليز در داخل کشور و انتقال و بومي سازي فناوري آن، انتظار مي رود به ميزان زيادي از خروج ارز براي واردات اين دستگاه ها جلوگيري شود و تعداد زيادي شغل نيز ايجاد شود. همچنين خودکفايي در اين زمينه به بيماران اين امکان را مي دهد که با دستگاه هاي دياليز پيشرفته تحت درمان قرار بگيرند.

لوازم مصرفي دياليز
توليد داخلي لوازم مصرفي دياليز به دو دهه پيش باز مي گردد. با افزايش تعداد بيماران نيازمند به دياليز و فزوني تقاضا براي دياليز، کارخانه هاي توليد تجهيزات پزشکي امکان سنجي توليد داخلي لوازم مصرفي دياليز را مورد توجه قرار دادند.
در ميان لوازم مصرفي دياليز، صافي دياليز حياتي ترين محصول براي بيماران مزمن کليوي است که در نقش کليه مصنوعي عمل مي کند. هر بيمار دياليزي سالانه به 120 تا 156 عدد صافي نياز دارد. در حال حاضر با توليدات متنوع شرکت مدي تک-سيس (مؤسس کنسرسيوم دياليز ايران) و شرکت سُها، کشور در زمينه تأمين صافي  خودکفا شده است؛ به گونه اي که با وجود استانداردهاي بالاي توليد، شرکت مدي تک سيس در سال جاري در اين حوزه صادرات را نيز آغاز کرده است و اين افتخاري براي صنايع پزشکي ايران است.
پودر بي کربنات سديم تا سال 1391 عمدتاً از طريق واردات تأمين مي شد. از سال 1391، شرکت صنايع پزشکي فارمد، ديگر عضو کنسرسيوم دياليز ايران، توليد پودر بي کربنات کيسه اي (رنابگ) و کارتريج پودر بي کربنات (رناکارت) را آغاز کرد. توليد اين محصول پزشکي مهم با تحريم دارويي ايران مصادف شد که مي رفت شرايط را بر بيماران ايران به ويژه بيماران دياليزي کشور دشوار سازد. خوشبختانه با برنامه ريزي هاي صورت گرفته و تلاش شبانه روزي کارکنان کارخانه، توليدات اين شرکت بدون وقفه به بازار عرضه شد تا نگراني ها در زمينه کمبود تجهيزات مصرفي دياليز برطرف شود. بدين ترتيب، در طي سال 1391، شرکت صنايع پزشکي فارمد به همراه شرکت هلال احمر ايران کل نياز کشور را تأمين کرد. در حال حاضر بخش مهمي از نياز کشور در زمينه لوله رابط دياليز و فيستولا نيدل را نيز اين شرکت تأمين مي کند.

خودکفايي در صنعت دياليز در ايران 
با توجه به آنچه ياد شد، هم اکنون توليد محصولات مصرفي دياليز، تجهيزات بيمارستاني دياليز و ساخت و راه اندازي مراکز توسط شرکت هاي ايراني فعال شده و آينده روشني را پيش روي دارد. با توجه به تغييرات جمعيتي، اقتصادي و فرهنگي در ايران، پيش‌بيني مي‌شود ابتلا به بيماري هاي کليوي روندي صعودي داشته باشد که اين خود نيازمند برنامه ريزي گسترده مسوولان چه در بخش هاي دولتي و چه در بخش خصوصي است. فعاليت يکپارچه شرکت هاي توليد کننده و خدماتي کنسرسيوم دياليز ايران و ديگر توليد کنندگان، ظرفيت قابل توجهي را براي تأمين نيازهاي داخلي پيش روي مسوولان نهاده است و اميد آن است که با حمايت دولت، ظرفيت ها متناسب با رشد بيماران افزايش يابد و خودکفايي کشور در اين حوزه پايدار بماند.

  وضعيت ESRD در ايران

تا پايان سال 1391 در ايران جمعيت بيماران مزمن کليوي با درجه نارسايي پيشرفته کليه (ESRD) که تحت درمان با يکي از روش‌هاي جايگزين کليه هستند به 47300 نفر رسيد.  با پيش‌بيني رشد متوسط 7.5 درصدي اين بيماري، تعداد اين بيماران در پايان سال 1400 به 90000 نفر خواهد رسيد (نمودار 6). مهم ترين علل نارسايي کليه در ايران، همچون ساير نقاط جهان، ديابت و افزايش فشار خون است.

( نمودار 2)
روش‌هاي درماني بيماران ESRD در ايران و جهان

کنسرسیوم دیالیز ایران. گزارش وضعیت بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی در جهان و ایران. 1392