پاک سازی و ضد عفونی اتاق تمیز؛ هشت قدم برای موفقیت

اتاق‌های تمیز در مراکز مراقبت‌های بهداشتی درمانی و کارخانه‌های دارویی باید در وضعیت کنترل میکروبیولوژیکی نگه‌داری شوند. دستیابی به این هدف با کمک روش‌های مختلفی از جمله عملکرد فیزیکی سیستم‌های گرمایش، تهویه و تهویه مطبوع، کنترل مواد، پرسنلی که به درستی لباس پوشیده و به خوبی آموزش دیده‌اند، همچنین از طریق استفاده از تکنیک‌های نظافت و پاک سازی تعریف شده همراه با استفاده از مواد شوینده و ضد عفونی کننده، حاصل می‌شود.
عملیات پاک سازی و ضد عفونی کردن اتاق‌های تمیز بخش مهمی در کنترل آلودگی محسوب می‌شود. این مقاله هشت مرحله اساسی که در رابطه با تمیز کردن و ضد عفونی جهت کمک به «تمیز نگه داشتن» اتاق‌های تمیز باید رعایت شوند را بررسی می‌کند.

مرحله ۱: درک مفاهیم پاک سازی و ضد عفونی کردن
پاک سازی و ضد عفونی کردن دارای معانی مختلفی هستند و گاهی اوقات با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. از همه مهمتر این که عملیات پاک سازی و تمیز کردن با استفاده از مواد شوینده (Detergent) باید پیش از مرحله ضد عفونی کردن باشند. مواد شوینده، مواد پاک کننده‌ای هستند که برای از بین بردن آلودگی (مانند کثیفی، گرد و غبار و چربی) از سطوح مورد استفاده قرار می‌گیرند. از بین بردن آلودگی مرحله مهمی پیش از استفاده از ماده ضد عفونی کننده است زیرا هر چه میزان آلودگی بیشتر روی سطح باقی بماند، مرحله ضد عفونی که پس از آن انجام خواهد شد کمتر مؤثر خواهد بود.

به طور کلی مواد شوینده با نفوذ به آلودگی و کاهش کشش سطحی (که آلودگی را روی سطوح تثبیت می‌کند) عمل می‌کنند تا امکان حذف آن‌ها فراهم شود. به عبارت دیگر یک ماده شوینده، مرطوب بودن و خیس شدن (Wettability) آب را افزایش می‌دهد.
یک ماده ضد عفونی کننده، نوعی میکروب کش شیمیایی است که قادر است جمعیتی از میکروارگانیسم‌های رویشی (Vegetative) را از بین ببرد. باید توجه داشت برخی ضد عفونی کننده‌ها، ماده اسپورکش (Sporicidal) هم هستند و قادرند شکل اسپور یا هاگ میکروب‌ها را از بین ببرند.

مرحله 2: انتخاب مناسب‌ترین عوامل
انتخاب مناسب‌ترین مواد تمیز کننده و ضد عفونی کننده مهم است. مدیر اتاق تمیز باید اطمینان داشته باشد که این عوامل تمیز کننده و ضد عفونی کننده به خوبی کار می‌کنند و متناسب با نوع اتاق تمیز هستند. همچنین باید در مورد سازگاری آن‌ها نیز مراقبت شود زیرا برخی از عوامل با یکدیگر سازگار نیستند. در انتخاب مواد شوینده یا دترجنت ها این موارد حائز اهمیت است:
الف) ماده شوینده، خنثی و یک محلول غیر یونی باشد.
ب) ماده شوینده نباید کف کننده باشد.
ج) ماده شوینده باید با مواد ضد عفونی کننده سازگار باشد یعنی باقیمانده مواد شوینده، ضدعفونی کننده‌ها را غیرفعال نکند.
بعضی ضدعفونی کننده‌ها با شوینده‌ها سازگار نیستند. در چنین شرایطی، باقیمانده دترجنت می‌تواند ماده مؤثره
ضد عفونی کننده را خنثی کند. بنابراین پیش از انتخاب ضدعفونی کننده باید اطمینان حاصل شود که ضد عفونی کننده با ماده شوینده مصرفی سازگار است.
هنگام انتخاب ماده ضد عفونی کننده، نکاتی که باید در نظر بگیرید عبارتند از:
الف) برای رعایت مقررات اصول بهینه تولید (Good Manufacturing Practices)، باید از دو ضد عفونی کننده به صورت چرخشی استفاده شود. گرچه از نظر علمی ممکن است این کار ضروری نباشد اما بسیاری از نهادهای نظارتی انتظار دارند دو ضد عفونی کننده مختلف در محل کار ببینند. برای این منظور دو عامل انتخاب شده باید حالت‌های مختلف فعالیت و عملکرد داشته باشند. معمولاً دو ضدعفونی کننده به صورت چرخشی استفاده می‌شوند. دلیل استفاده از دو یا چند ماده ضد عفونی کننده به منظور جلوگیری یا کاهش مقاومت میکروبی است. احتیاط این است که یکی از مواد ضد عفونی کننده، از نوع اسپورکش باشد.
ب) ماده ضدعفونی کننده باید طیف وسیعی از فعالیت‌ها را داشته باشد. طیف فعالیت‌ها به خصوصیات تأثیر یک ماده ضدعفونی کننده در برابر طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌های رویشی از جمله باکتری‌های گِرم (Gram) منفی و گِرم مثبت، قارچ‌ها و ویروس‌ها اشاره دارد.
ج) در حالت ایده آل، ضد عفونی کننده باید یک عملکرد نسبتاً سریع داشته باشد. مواد ضد عفونی کننده تنها زمانی که در تماس با سطح، در زمان معتبر سازی شده قرار دارند، تاثیرگذار هستند. ضدعفونی کننده باید فعالیت سریع با قدرت اثر کمتر از 10 دقیقه بعد از زمان تماس داشته باشند. سرعت عمل به زمان تماس (Contact Time) مورد نیاز برای ضدعفونی کننده جهت از بین بردن جمعیت میکروبی بستگی دارد. زمان تماس، زمانی است که ضدعفونی کننده به میکرواورگانیسم برخورد کرده، از دیواره سلول و غشا رد می‌شود و به محل اصلی هدف می‌رسد. در دوره تماس باید سطحی که به ماده ضدعفونی کننده آغشته شده است مرطوب بماند.
د) باقیمانده مواد آلی یا باقی مانده مواد شوینده نباید با ضد عفونی کننده تداخل داشته باشند. بعضی ضد عفونی کننده‌ها روی سطوح، باقیمانده بر جا می‌گذارند. این عامل می‌تواند سبب چسبندگی سطوح یا غیر فعال کردن ضدعفونی کننده بعدی شود. در چنین مواردی شستشو با آب استریل تزریقی باید بعد از استفاده از ضدعفونی کننده انجام شود.
ه) ضد عفونی کننده‌هایی که در اتاق‌های تمیز با درجه‌های تمیزی بالا استفاده می‌شوند (مانند کلاس‌های ایزو 5 و ایزو 7) باید استریل باشند یا توسط اپراتورهای اتاق تمیز فیلتراسیون استریل بر روی آن‌ها صورت گرفته باشد.
و) ضد عفونی کننده باید بتواند در دمایی که اتاق تمیز کار می‌کند استفاده شود. اگر اتاق تمیز یک محل ذخیره سرد است باید بررسی شود که آیا ماده ضد عفونی کننده در آن دما کار می‌کند یا خیر.
ز) ضد عفونی کننده نباید به ماده‌ای که بر روی آن به کار می‌رود آسیب برساند یا اقدامات دیگری باید انجام شود. بسیاری از مواد ضد عفونی کننده اسپور کش بر پایه کلرین هستند و به موادی مانند فولاد ضد زنگ آسیب می‌رسانند مگر این که پس از استفاده از آن‌ها، باقیمانده‌ها پاک شوند.
ح) ضد عفونی کننده برای استفاده اپراتورها و رعایت قوانین ایمنی و بهداشت محلی باید ایمن باشد. این مواد می‌توانند برای سلامت افراد مضر باشند. ایجاد آسم، سرطان، حساسیت پوست و خطرات زیست محیطی از پیامدهای عدم استفاده صحیح از مواد شیمایی مانند ضدعفنی کننده‌ها است. بنابراین به دستورالعمل‌های سازنده مواد شیمیایی توجه کنید و همواره از مواد ضدعفونی کننده تأیید و معرفی شده توسط واحد بهداشت و ایمنی کارخانه استفاده کنید.
عوامل مؤثر بر میزان خطرآفرینی مواد ضد عفونی کننده برای سلامتی و حیات موجودات زنده از جمله انسان و حیوان عبارتند از:
. مدت زمان استفاده
. غلظت
. مقدار ماده مصرف شده
. روش استفاده
. چگونگی مواجهه (پوستی، مخاطی و یا استنشاقی)
نکته بسیار مهم این که در هنگام رقیق سازی محلول‌های شیمیایی مانند مواد ضدعفونی کننده همیشه باید محلول غلیظ به آب اضافه شود و از اضافه کردن آب به محلول غلیظ خودداری شود. در حین عملیات پاک سازی باید از نکات ایمنی، روش‌های ایمن و تجهیزات محافظت شخصی (Personal Protective Equipment-PPE) استفاده شود. در زمان کار یا تهیه و رقیق سازی محلول‌های ضد عفونی آسیب رسان باید از تجهیزات حفاظت فردی مانند دستکش‌های غیر قابل نفوذ (لاتکس)، ماسک صورت (بینی و دهان)، محافظ چشم (زمانی که با محلول غلیظ در تماس هستید) یا پیش بندهای غیر قابل نفوذ آزمایشگاهی استفاده شود. توجه به تهویه مناسب هوای محیط کار الزامی است.
ط) ضد عفونی کننده باید مقرون به صرفه باشد و در قالب‌های مورد نیاز مانند بطری‌ها یا محلول‌های غلیظ آماده رقیق سازی در دسترس باشد.

مرحله 3: درک و فهم انواع ضد عفونی کننده‌ها
انواع مختلفی از مواد ضد عفونی کننده با اشکال مختلف فعالیت و اثربخشی متفاوت در برابر میکروارگانیسم‌ها وجود دارند. عملکردهای مختلف ضد عفونی کننده علیه سلول‌های میکروبی عبارتند از: تأثیر بر روی غشای خارجی دیواره باکتریایی مانند فسفو لیپیدها و لیپوپلی ساکاریدها از طریق حل مولکول‌های غیر قطبی در لیپید و ورود آن‌ها به سلول، تأثیر بر غشای سیتوپلاسمی (جایی که ماتریکس فسفولیپیدها و آنزیم‌ها نقاط هدف مختلفی را فراهم می‌کنند)، تخریب سیستم‌های انتقال سلولی موجود در غشا که در نهایت منجر به تخریب غشا می‌شود، اثر بر روی غشای سیتوپلاسمی با نفوذ غیر اختصاصی و آهسته، تأثیر بر سیتوپلاسم و هسته سلول و اثر بر روی تولید آدنوزین تری فسفاتاز (ATP).
فهم تمایز بین ضد عفونی کننده‌های مختلف هنگام انتخاب بین ضد عفونی کننده‌های غیر اسپورکش و ضد عفونی کننده‌های اسپورکش (تقسیم بین مواد شیمیایی اکسید کننده و غیر اکسید کننده) مهم است. ضد عفونی کننده‌های غیر اکسید کننده شامل الکل‌ها، آلدئیدها، آمفوتریک ها (Amphoterics)، بیگوانید (Biguanide)، فنولیک ها و ترکیبات آمونیوم چهارتایی هستند. ضد عفونی کننده‌های اکسید کننده شامل هالوژن‌ها و عوامل اکسید کننده مانند اسید پراستیک و دی اکسید کلرین هستند.

مرحله 4: ضد عفونی کننده‌های معتبرسازی شده
برای صنایع دارویی، ضد عفونی کننده‌های مورد استفاده باید معتبرسازی شده باشند. این شامل انجام تست‌های آزمایشگاهی است. برخی از این آزمایش‌ها می‌تواند توسط شرکت‌های تولیدکننده مواد ضد عفونی کننده انجام شود و برخی دیگر باید در خود کارخانه صورت گیرد.
آزمایش ضد عفونی کننده شامل به چالش کشیدن محلول ضد عفونی کننده (به عنوان یک آزمایش سوسپانسیون Suspension Test) همچنین به چالش کشیدن مواد مختلف سطوح با ضد عفونی کننده و طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌های گوناگون از جمله میکروارگانیسم‌های جداسازی شده از محل‌های مختلف کارخانه است.

مرحله 5: عواملی که بر میزان اثرگذاری ضد عفونی کننده‌ها مؤثر هستند
عوامل مختلفی بر نحوه عملکرد ضدعفونی کننده‌ها در موقعیت‌های کاربردی تأثیر دارند و درک آن‌ها برای آن که برنامه پاک سازی و نظافت مؤثر باشند مهم است. عوامل مؤثر بر اثربخش بودن مواد ضد عفونی کننده عبارتند از:
الف) غلظت: این میزان، رقت بهینه ماده ضد عفونی کننده برای ایجاد بیشترین میزان از بین بردن میکروب است. این یک برداشت اشتباه است که با افزایش غلظت یک ماده ضد عفونی کننده، باکتری‌های بیشتری از بین می‌روند.
ب) زمان: طول مدت زمانی که از ماده ضدعفونی کننده استفاده می‌شود حائز اهمیت است. رعایت زمان کافی برای اتصال ضدعفونی کننده به میکروارگانیسم، عبور آن از دیواره سلولی و رسیدن به محل هدف خاص برای عملکرد اختصاصی ماده ضدعفونی کننده لازم است.
ج) تعداد و انواع میکروارگانیسم‌ها، به لحاظ این که برخی ضد عفونی کننده‌ها در برابر گونه‌های خاص که مقاومت بیشتری دارند، اثر کمتری دارند. اگر تعداد زیادی از اسپورهای باکتریایی جدا شوند، یک ضد عفونی کننده که خاصیت اسپورکشی ندارد بر آن‌ها بی اثر خواهد بود.
د) دما و pH: هر ضد عفونی کننده دارای pH و دمای بهینه‌ای است که در آن بیشترین تأثیر را دارد. اگر دما یا pH خارج از این محدوده مطلوب باشد، سرعت واکنش (لگاریتم کشتن با گذشت زمان
Log kill over time) تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
جهت جلوگیری از آلودگی میکروبی مواد ضدعفونی کننده رعایت نکات زیر ضروری است:
. تهیه غلظت‌های مختلف (عملیات رقیق سازی) در زمان مصرف
. نگهداری در غلظت‌های بالا
. استفاده از رقیق کننده‌های مناسب
. استفاده از ظروف تهیه و نگهداری تمیز و ضد عفونی شده
. انجام ذخیره سازی مواد ضد عفونی کننده (همین طور مواد تمیزکننده) در مکان مناسب
. مهم بودن آب مورد استفاده در رقیق سازی (تهیه غلظت‌های مختلف) از نظر میزان املاح (سختی) وpH. ترکیب املاح موجود در آب از قبیل منیزیم و کلسیم با مواد ضدعفونی کننده، منجر به رسوب ماده ضد عفونی کننده و در نتیجه نقص در فرایند عفونت زدایی می‌شود.
. رقیق سازی محلول‌های ضد عفونی کننده به میزان نیاز روزانه
. خودداری از مخلوط کردن مواد گندزدا با یکدیگر و یا با شوینده‌ها
. روی ظرف محلول رقیق شده تاریخ رقیق سازی، تاریخ انقضاء، میزان درصد محلول و نام فرد رقیق کننده
نوشته شود.
. رقیق سازی بیش از حد مواد ضد عفونی کننده سبب آلودگی محلول‌های ضدعفونی کننده می‌شود.

مرحله ۶: مواد تمیز کننده
مواد تمیز کننده‌ای که به عنوان مواد ضد عفونی کننده و شوینده‌ها استفاده می‌شوند باید مناسب باشند. در مورد مواد ضد عفونی کننده و شوینده‌هایی که برای کف، سطوح و دیوارها در مناطق تولیدی استریل استفاده می‌شوند، باید توجه داشت این مواد باید دارای مجوز استفاده برای اتاق‌های تمیز باشند (بدون پرز).

مرحله 7: تکنیک‌های تمیز کردن
روش‌های تمیز کردن و ضد عفونی کردن مهم هستند. اگر از مواد شوینده و ضد عفونی کننده به روش صحیح استفاده نشود، مناطق به طور مؤثر تمیز نمی‌شوند و سطح بالایی از آلودگی میکروبی به دلیل عدم نفوذ مناسب مواد ضد عفونی کننده در لایه‌های زیرین آلودگی باقی می‌ماند.
مراحل تمیزکاری و ضد عفونی مشخص شده، باید به صورت مکتوب در محل وجود داشته باشد مانند:
. پاک سازی گرد و غبار و خرده‌ها (در صورت وجود)
. استفاده از محلول شوینده به صورت استفاده از تنظیف یا کشیدن تی
. اطمینان از خشک شدن مواد شوینده
. استفاده از محلول ضد عفونی کننده از طریق استفاده از تنظیف یا کشیدن تی
. مرطوب نگه داشتن سطح ضد عفونی شده تا پایان زمان تماس
. خارج سازی مواد ضد عفونی کننده باقیمانده از طریق استفاده از تنظیف یا تی آغشته به آب تزریقی یا ایزوپروپیل الکل 70%
مواد شوینده و ضد عفونی کننده برای استفاده در سطوح (دیوارها و کف‌ها) باید به کمک سیستم‌های دو سطلی یا سه سطلی استفاده شوند تا از آلودگی متقاطع جلوگیری شود. هر دوی این روش‌ها شامل استفاده از یک سطل ضد عفونی کننده و یک سطل آب است. در روش دو سطلی، یک سیستم برای چلاندن پساب تی به درون سطل حاوی آب تعبیه شده است. در روش سه سطلی یک سطل سوم وجود دارد که خالی است که سیستم چلاندن پساب تی بر روی آن قرار گرفته و پساب به درون آن ریخته می‌شود.

مرحله 8: مونیتورینگ و پایش کارایی عملیات تمیز کردن و ضد عفونی کردن
ارزیابی و آزمایش اصلی چگونگی عملکرد یک برنامه پاک سازی و ضد عفونی کردن از طریق بررسی نتایج حاصل از پایش محیطی اتاق‌های تمیز است. این کار با استفاده از نمونه برداری میکروبیولوژیکی از سطوح با استفاده از تکنیک‌هایی مانند صفحات یا پلیت های تماسی و سواب ها صورت می‌گیرد. اگر نتایج به دست آمده در حد سطوح عملکردی اقدامات توصیه شده یا محدودیت‌های داخلی شرکت نباشد، این نشان دهنده وجود مشکلی در مواد تمیز کننده و ضد عفونی کننده، تعداد دفعات تمیز کردن یا تکنیک‌های استفاده شده است و بر عکس اگر نتایج رضایت بخش باشند مدیر اتاق تمیز می‌تواند اطمینان داشته باشد که اتاق تمیز واقعاً تمیز است.

در این مقاله هشت مرحله برای تمیز نگه داشتن اتاق‌های تمیز ارائه شده است. بهترین توصیه‌های عملی ارائه شده در این مقاله باید در یک روش عملیاتی استاندارد لحاظ شوند و کارکنانی که باید از آن آگاهی داشته باشند باید به درستی آموزش ببینند. هنگامی که یک مرکز تحت کنترل قرار گرفت، مهم‌ترین نکته ادامه عملیات تمیز کردن و ضد عفونی کردن با استفاده از تکنیک‌های صحیح و عوامل صحیح در فواصل زمانی تعریف شده است. به این ترتیب اتاق‌های تمیز، تمیز خواهند ماند.

منابع

Cleanroom Cleaning and Disinfection: Eight Steps for Success
Dr. Tim Sandle
University of Manchester