خوشبختانه گزارش ویژه شماره فروردین ماه ۱۴۰۱ ماهنامه با موضوع «سیلابس های درسی رشته مهندسی پزشکی از نگاه مدرسان دانشگاه»، با استقبال مخاطبان روبه‌رو شد. بر آن شدیم تا در پاسخ به خواست این همراهان همیشگی، در این شماره به‌صورت مفصل‌تر و در قالب پرونده‌ای، از نگاه سه گروه اساتید، دانشجویان و مدیران شرکت‌های تجهیزات پزشکی به‌عنوان فعالان بخش صنعت، به بررسی کیفیت، نقاط قوت و ضعف سیلابس‌های درسی رشته مهندسی پزشکی بپردازیم.
اساتید دانشگاه به بررسی وضعیت کلی رشته مهندسی پزشکی در دانشگاه‌های ایران پرداختند:
لزوم اصلاح مداوم دروس با جهت‌گیری مناسب
تکمیل آموزش‌ها در گروی ورود عملی دانشجویان به حیطه کاری تخصصی و آشنایی با تجهیزات
مهندسی پزشکی جزو رشته‌های پرطرفدار در دانشگاه‌های کشور به‌شمار می‌رود. این رشته نیازمند تربیت نسلی کاردان و ماهر است که قابلیت حل مسئله را داشته باشند. تربیت این نسل هم در گروی ارائه آموزش‌های کاربردی و به‌روز در قالب سرفصل‌های درسی در دانشگاه‌هاست. انتقاداتی از طرف دانشجویان و دانش‌آموختگان به کیفیت دروس ارائه شده در دانشگاه‌ها وارد است. کمابیش فعالان بازار کار نیز به‌عنوان ضلع سوم این رابطه، بر مسئله مهارت فنی دانش‌آموختگان انتقاداتی دارند. در مطلب پیشرو تلاش کردیم به وضعیت کلی رشته مهندسی پزشکی، کیفیت و تناسب دروس ارائه شده در دانشگاه‌های ایران با علم روز دنیا، نیازها و چالش‌های موجود بپردازیم. در این راستا، دکتر «سینا شامخی» عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی سهند تبریز و رئیس دانشکده مهندسی پزشکی این دانشگاه، دکتر «محمد کریمی مریدانی» رئیس دانشکده بهداشت و مهندسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران و دکتر «احمد رمضانی سعادت‌آبادی» استاد تمام دانشگاه‌های شریف و نفت پاسخگوی پرسش‌های مطروحه بودند.
وضعیت کلی رشته مهندسی پزشکی در دانشگاه‌های ایران را باتوجه به روند تغییر این رشته در کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا دستاوردهای قابل قبولی داشته است؟
دکتر شامخی: شاید تغییرات مهندسی پزشکی به‌دلیل نوپا و میان رشته‌ای بودن آن، بیشتر از سایر رشته‌های فنی و مهندسی باشد. ضمن اینکه مهندسی پزشکی بین دو وزارت علوم و بهداشت مشترک است؛ بنابراین نوع رشد و تغییرات سریع‌تر و شدیدتر است. برخی دانشگاه‌ها مانند دانشگاه‌های آزاد نیز شروع به جذب تعداد بالایی دانشجو کرده‌اند. البته باید دید بازار کار این رشته می‌طلبد این تعداد از دانش‌آموختگان را داشته باشیم یا نه. بااین‌حال این رشته روند تغییر قابل توجهی داشته است. دستاوردها در وجوه و سطوح مختلف تعریف می‌شوند. به‌طور یقین جایی که بحث اقتصادی در آن وجود نداشته باشد، توسعه با اختلال مواجه خواهد شد. در رشته‌هایی مانند نفت و گرایش‌های مرتبط همچون شیمی یا پلیمر به واسطه ایجاد زیرساخت‌های نسبتا خوب در سال‌های اخیر، متناسب با ورود پول، R&D توسعه قابل توجهی داشته است. در حوزه مهندسی پزشکی باوجود نیاز بسیار جدی کشور، تاکنون از طرف مجموعه‌های ذی‌ربط هزینه‌ای برای تحقیق و توسعه در حوزه مهندسی پزشکی صرف نشده است. این درحالی است که به طور معمول بودجه قابل توجهی برای درمان در دانشگاه‌های علوم پزشکی صرف می‌شود که بخش عمده‌ای از درآمدهای حاصله صرف اموری ضروری چون بازسازی بخش‌های درمانی و خرید تجهیزات و… می‌شود. البته در سال‌های اخیر حمایت‌های نسبتا بهتری از مهندسی پزشکی آغاز شده است؛ بهویژه در بحث‌های علوم شناختی گام‌های خوبی برداشته‌ایم، اما برای رسیدن به دستاوردهای بهتر باید توجه ویژه‌ای نیز به بخش سرمایه‌گذاری شود. البته نباید این نکته را نادیده بگیریم که تاکنون توانسته‌ایم در مقایسه با ورودی سرمایه و اقدامات و زیرساخت‌های انجام شده، دستاوردهای خوبی داشته باشیم.
در حوزه دستاوردهای آموزشی نیز تحولات و تغییراتی که در چند سال اخیر در برنامه‌ریزی‌های درسی شده است، گویای حرکت‌های روبه‌جلو در بحث آموزش است. همچنین در بخش پژوهش اقدامات خوبی صورت گرفته است. طرح‌های کلان و کارهای بزرگی نیز در کشور انجام شده است. برای نمونه در ایام کرونا بسیاری از تجهیزاتی که تولید نمی‌شدند توسط مهندسان کشور در حوزه تجهیزات پزشکی تولید شده‌اند. این رویه، حرکتی روبه‌جلو را در حوزه تجهیزات پزشکی نشان می‌دهد. همچنین کنفرانس‌های مرتبط با حوزه مهندسی پزشکی که معتبرترین آن کنفرانسی سالانه با نام مهندسی پزشکی است، با کیفیت بسیار خوبی برگزار می‌شود. با همه این احوال هیچ‌وقت نباید قانع شویم بلکه همیشه باید به فکر شناسایی و تحلیل ایراد‌های خود و حرکت روبه‌جلو باشیم.
دکتر کریمی مریدانی: مهندسی پزشکی باتوجه‌به اینکه بین‌رشته‌ای محسوب می‌شود همواره مورد توجه جوانان مشتاق به ادامه تحصیل بوده است؛ زیرا ساختار این رشته به‌گونه‌ای است که شخص با انواع علوم آشنا می‌شود و می‌تواند جذابیت‌های زیادی را تجربه کند. برای نمونه در سرفصل این رشته از دروس گروه‌های مختلف آموزشی شامل ریاضی، آمار، فیزیک، شیمی، آناتومی، فیزیولوژی، مدیریت، زبان خارجه و… استفاده شده است. بنابراین ناخودآگاه ترکیب این دروس می‌تواند در خلق ایده‌های نو برای کمک به حوزه پزشکی در ابعاد مختلف بسیار مفید باشد. در گذشته تعداد کمی از دانشگاه‌های کشور در رشته مهندسی پزشکی دانشجو می‌پذیرفتند که بی‌شک متناسب با نیازهای کشور در حوزه‌های آموزشی، پژوهشی و خدماتی نبوده است. امروز بسیاری از دانشگاه‌های کشور در این رشته دانشجو جذب می‌کنند و با استقبال خوبی نیز مواجه هستند. به‌گونه‌ای که در تمامی دانشگاه‌های کشور سقف پذیرش دانشجو تکمیل می‌شود و گاهی به‌ناچار بیش از سقف مجاز دانشجو می‌پذیرند. این موضوع بیشتر در دانشگاه‌های آزاد اسلامی و مؤسسات آموزش عالی به چشم می‌خورد. افزایش تعداد مخاطبان واقعی تحصیل در مهندسی پزشکی می‌تواند در راستای ایجاد شبکه‌های قوی‌تر برای تبادل دانش و تولید ایده‌های خلاقانه کمک کند. چه‌بسا امروز دانشجویان و دانش‌آموختگان مهندسی پزشکی سهم قابل‌توجهی در ارائه خدمات تاثیرگذار و تولید علم برای کمک به جامعه پزشکی و حوزه‌های مرتبط دارند. از سوی دیگر درصورتی‌که هدف از راه‌اندازی رشته و افزایش بی‌رویه پذیرش دانشجو، جذب مخاطب برای تولید ثروت باشد، بی‌شک اثرات منفی خواهد داشت. این اثرات منفی می‌توانند شامل افزایش بیکاری، انگیزه کم دانشجویان برای کسب دانش در حین تحصیل، تربیت نشدن افراد توانمند و کارآمد با هدف حضور در صنعت، حوزه آموزش و… باشند. به‌طورکلی هم‌اکنون رشته مهندسی پزشکی جزو رشته‌های پرطرفدار در دانشگاه‌های کشور است، اما باید برای تربیت نسلی با دانش که قابلیت حل مسئله را داشته باشند تلاش کرد. همچنین ضمن مدیریت ظرفیت پذیرش دانشجو در کشور باتوجه‌به نیاز جامعه باید امکانات متناسب و کافی نیز در اختیار آن‌ها قرار داد تا در نهایت جوانان بتوانند با تخصص خود مشکلی از مشکلات جامعه را حل کنند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: نکته مهم در زمینه مهندسی پزشکی این است که در این تخصص برخلاف بسیاری از صنایع تولیدکننده محصول صنعتی، یک شرکت دانش‌بنیان می‌تواند از فرایند ایده تا محصول نهائی را با سرمایه نسبتاً پایین انجام دهد. البته این درصورتی است که مبانی برای پژوهش در کشور فراهم باشد. یکی دیگر از مسائل این است که مراکزی در کشور باشند که بتوانند به محققان پس از اتمام فاز آزمایشگاهی پروژه‌های آن‌ها، برای انجام مراحل بعدی همچون تست‌های حیوانی و انسانی کمک کنند. بسیاری از کارهایی که در کشور انجام می‌شود در مرحله آزمایشگاهی به‌خوبی پیش می‌روند و مقالات منتشر و تست‌های مرحله حیوانی نیز کم و زیاد انجام می‌شوند؛ اما به مرحله تست انسانی که می‌رسند متاسفانه همکاری کمی در سطح کشور وجود دارد و افراد کمی هستند که قادرند این هماهنگی را در این فاز انجام دهند. البته برخی از محصولات این مراحل را نیاز ندارند یا اینکه کپی محصول خارجی هستند که در صورت اثبات کپی بودن مجوز لازم را دریافت می‌کنند. براین‌اساس شرکت‌هایی که موفق هستند بیشتر به سمت انجام این کارها می‌روند، اما انجام کار خلاقانه برای رسیدن به مرحله تست انسانی و عرضه به بازار بسیار دشوار است.
آیا دروس رشته مهندسی پزشکی در دانشگاه‌های ایران متناسب با علم روز دنیا به‌روزرسانی شده است؟
دکتر شامخی: دروس در حال اصلاح هستند. تقریبا در فرایندی کمتر از سه سال اصلاح دروس آغاز شده است. یک سیر تغییراتی پیش از سال ۹۵ شروع شد؛ بر این اساس در سال‌های ۹۵، ۹۸ و پایان سال ۹۹ اصلاحاتی در دروس انجام شد. علاوه بر این دانشگاه‌های سطح یک و دو نیز این اختیار را دارند که اصلاحاتی را در برنامه‌ریزی‌های درسی خود به‌طور دائمی انجام دهند؛ بنابراین سعی می‌کنیم دروس باتوجه‌به علم روز در حال تغییرات مثبت باشند. با این وجود تغییرات ناگهانی باتوجه‌به محدودیت‌های موجود امکان‌پذیر نخواهد بود. به‌طورکلی می‌توانم بگویم شاید دروس با علم روز دنیا انطباق ۱۰۰ درصدی نداشته باشند، اما با جهت‌گیری مناسبی درحال اصلاح و تغییر مداوم و روبه‌جلو هستند.
دکتر کریمی مریدانی: در سال‌های اخیر سرفصل رشته مهندسی پزشکی به‌خصوص در مقطع کارشناسی چندین‌بار دچار تغییر شده است. در این تغییرات حذف و اضافه شدن برخی دروس را شاهد بوده‌ایم. به‌طورکلی برخی از دروس به‌عنوان دروس اساسی در این رشته هستند که در همه سرفصل‌ها به‌نوعی وجود دارند. در آخرین به‌روزرسانی انجام شده توسط وزارت علوم برای ورودی‌های سال ۱۴۰۰برخی دروس مفید جدید اضافه شده‌اند. البته در دروس آزمایشگاهی و کارگاهی همچنان برای تربیت دانشجویان و تسلط آن‌ها به مفاهیم عملی، خلاء جدی وجود دارد. بیشتر دانش‌آموختگان همواره از اینکه مسلط به مفاهیم عملی و سخت‌افزاری نیستند، نگران و حتی گاهی با کمبود اعتمادبه‌نفس مواجه هستند. گذشته از این، در مقایسه کلی دروس مهندسی پزشکی با علم روز دنیا معتقدم در مقاطع تحصیلات تکمیلی دروس بسیار خوب و کاربردی گنجانده شده است. برای استفاده بهتر از مفاهیم این دروس دانشجویان باید در مقطع کارشناسی با دروسی آشنا شوند که ارتباط بیشتری با آن مفاهیم دارند. امروز در دنیا از مهندسان پزشک انتظار می‌رود بتوانند در زمینه‌های مختلف به کمک پزشکان بیایند. مهندسان پزشکی که درست آموزش دیده‌اند گاهی با ساخت یک دستگاه یا خلق یک محصول، گاهی با بهبود عملکرد و قابلیت‌های دستگاه یا افزایش کارایی یک قطعه یا نمونه و در مواقعی هم با ارائه بسته‌های نرم‌افزاری، تولید اپلیکیشن‌ها در حوزه سلامت و نیز استفاده از روش‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین برای تشخیص و پیش‌بینی می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند. برای تحقق این اهداف دانشجویان می‌بایست در مقطع کارشناسی با زبان‌های برنامه‌نویسی آشنا و حتی بر آن‌ها مسلط شوند. بدین ترتیب می‌توانند در مقاطع تحصیلات تکمیلی به پیاده‌سازی ایده‌ها و عملیاتی شدن آن‌ها بپردازند. بنابراین باتوجه‌به اینکه امروز در دانشگاه‌های برتر دنیا از مهندسان پزشک انتظار می‌رود که بتوانند دانشی برای حل مسئله، متناسب با نیازهای بیماران و مخاطبان این حوزه داشته باشند، می‌توان گفت سرفصل جدید بهویژه در مقاطع پایه با استاندارهای روز از نظر اجرای مفاهیم موجود در آن‌ها فاصله دارد. اساتید باید علاوه‌بر تدریس مفاهیم موجود در سرفصل‌ها، به کاربردهای آن‌ها در دنیای واقعی با ذکر مثال‌های عملی و جهت‌دهی دانشجویان به تفکر در این موضوعات بپردازند. در این صورت آن‌ها ضمن درک بهتر مطالب می‌توانند در آینده با خلق ایده‌های نو کمک بیشتر و بهتری به حوزه پزشکی کنند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: می‌توانیم مدعی باشیم که مهندسی پزشکی در ایران کم و بیش در بسیاری از دانشکده‌ها پابه‌پای پژوهش‌ها در قسمت‌های مختلف دنیا پیش می‌رود، اما در بخش آزمایش‌های ابتدایی، In vitro و آزمایش‌های انسانی بسیار عقب‌تر از آن‌ها هستیم. بسیاری از کارهایی که شروع می‌کنیم را متخصصان خارجی تمام می‌کنند. ما نمی‌توانیم مراحل نهایی را انجام دهیم، زیرا در مراحل نهایی تجهیزات کمتری وجود دارد و Characterization [شرح و توصیفی از ماهیت و ویژگی‌های اختصاصی] مشکل دارد. مشکلات زیاد هستند، اما اگر امکاناتی که برای متخصصان خارج از ایران فراهم است در کشور نیز فراهم شود بعید می‌دانم مورد خاصی باشد که قابلیت رقابت با مراکز تحقیقاتی دنیا را نداشته باشیم. بااین‌حال در مباحث ابتدایی که پرداخت ایده و دنبال کردن آن تا رسیدن به نمونه‌سازی است چندان متفاوت‌تر از دنیا عمل نمی‌کنیم.
به نظر شما دروس این رشته و گرایش‌های آن نیاز به تغییر و بازنگری دارند؟
دکتر شامخی: بیشتر در حوزه دروس بازنگری انجام شده است، اما این کافی نیست. به بیان دیگر ما نیاز به اصلاح را همیشه حس می‌کنیم. هیچ‌وقت نباید راکد باشیم. ابزار و تکنولوژی‌های جدید ظهور می‌کنند و باید بتوانیم مدام آن‌ها را در دل دروس خود داشته باشیم. البته اصول و پایه بسیار سخت تغییر می‌کند و باید آن‌ها را به دانشجویان آموزش داد. باید تلاش کنیم در دانشگاه‌ها ماهی‌گیر پرورش دهیم. اکنون گاهی پیش می‌آید که افرادی دوره‌هایی را می‌گذرانند، اما چون روح مفهوم را دریافت نکرده‌اند فقط تکرارکننده کارهای دیگران می‌شوند و نمی‌توانند نوآوری و خلاقیت داشته باشند. بنابراین نیاز به دروس پایه داریم تا در کنار آن‌ها به دروسی بپردازیم که با علوم جدید و پیشرو نزدیک باشند. پس اصلاحاتی که عرض کردم به نظرم مطلوب و مناسب است. البته ترجیح می‌دهم بتوانیم گرایش‌های بیشتری را در دانشگاه‌ها تعریف کنیم. خوشبختانه ایجاد گرایش‌های جدید درحال انجام است. برای نمونه در دانشگاه سهند درحال پیگیری ایجاد گرایش‌های جدید هستیم و بی‌شک سایر دانشگاه‌ها نیز به آن فکر می‌کنند. به نظرم رشته مهندسی پزشکی که زمانی میان رشته‌ای محسوب می‌شد امروز شاید هویت مستقل‌تری داشته باشد. درکل باید گفت در این حوزه همیشه، حرکت به سمت کارهای شناختی و بحث‌های مبتنی بر کارهای بیوانفورماتیک و روش‌های تصویرگری و پردازش تصویر است. رشته‌های متناسب با آن‌ها که در دانشگاه‌ها درحال تصویب و تکمیل است، به نظرم این موضوع را اثبات می‌کند که این نیاز وجود دارد و درحال حرکت به سمت پاسخگویی به آن هستیم، اما نباید قانع به این تغییرات باشیم. باید در علومی که قصد پیشرو بودن داریم نسبت به ایجاد رشته‌های جدید اقدام کنیم.
دکتر کریمی مریدانی: در حوزه سخت‌افزاری با رویکرد توانمند شدن دانشجویان در مباحث آزمایشگاهی و کارگاهی و در حوزه نرم‌افزاری با رویکرد تسلط دانشجویان به نرم‌افزارهای روز دنیا حتماً باید بازنگری جدی شود یا اینکه دانشگاه‌ها با ارائه دروس اختیاری در قالب مباحث ویژه به افزایش دانش و معلومات دانشجویان کمک کنند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: حقیقت این است که عناوین دروس دانشگاه‌های ایران باتوجه‌به عناوین دروس در دانشگاه‌های مختلف تنظیم شده‌اند، اما محتوی چندان یکسان‌سازی نشده است. اگر هم احیاناً طی انقلاب فرهنگی و متصدیان امور، سیلابسی داده‌اند عملاً بسیاری جاها اجرا نمی‌شود یا اگر می‌شود تیتروار است و عناوین ریز مطالب گفته نمی‌شود. به هرحال این انگیزه شاید در دانشجویان کمتر است که بخواهند حجم زیادی از مطالب را بیاموزند. اساتیدی که می‌خواهند حجم زیادی از مطالب را به دانشجویان منتقل کنند با بازخورد منفی آن‌ها روبه‌رو می‌شوند؛ چراکه دانشجویان ترجیح می‌دهند اساتیدی را انتخاب کنند که مطالب آن‌ها مختصر و از نظر درک راحت‌تر است. اگر از اساتیدی حمایت شود که نسبت به وظیفه خود تعهد و تخصص دارند، می‌توان مباحث درسی را مشابه دیگر کشورها ارائه کرد. به‌هرحال همیشه نیازمند به‌روز کردن دروس هستیم. پیشرفت علم امروز آنقدر سریع است که شاید مطالبی که سه، چهار سال پیش، جدید بودند امروز دیگر مطالبی بسیار دم‌دستی محسوب می‌شوند. امروز اگر کسی بخواهد در مرز دانش حرکت کند نیازمند داشتن مطالعه روزانه است. اگرچه باتوجه‌به شرایط کشور بسیار دشوار است که از اساتید بخواهیم سیلابس دروس خود را هر روز به‌روز کنند درحالی‌که برای برطرف کردن نیازهای اولیه خود باید متوصل به چندین فعالیت شوند.
شیوه‌های آموزشی در رشته مهندسی پزشکی را بهویژه در مقایسه با دانشگاه‌های برتر دنیا چگونه ارزیابی می‌کنید؟ پیشنهاد شما چیست؟
دکتر شامخی: بی‌شک نیاز به تقویت شیوه‌های آموزشی داریم. درست است گاهی از نظر تکنولوژی و برخی ابزار مقایسه می‌شویم، اما باید بگویم که آموزش صورت گرفته در رشته‌های پزشکی به‌طور خاص به نظرم خیلی با کیفیت انجام می‌شود. به‌طورکلی وزارت بهداشت از این نظر در بخش آموزش بسیار موفق است زیرا دانشجویان در حیطه کاری پرورش می‌یابند. یعنی از یک زمان مشخصی دانشجویان پزشکی و سایر رشته‌های مرتبط با بالین بیمار، در محیط مربوطه حضور می‌یابند و زیر نظر اساتید خود تلاش می‌کنند. اساتید نیز با نظارت خود جلوی خطاهای احتمالی را می‌گیرند، گوشزد می‌کنند و مسیر درست را نشان می‌دهند. ولی در رشته‌های فنی مهندسی متاسفانه این امکان و ابزار فراهم نیست و این حیطه کاری را در اختیار نداریم. در سال‌های گذشته تفاهم‌نامه‌هایی را در حوزه‌های مختلف داشته‌ایم. دانشگاه‌های صنعتی مانند امیرکبیر و سهند تفاهم‌نامه‌هایی را با دانشگاه‌های علوم پزشکی استان‌های خود داشته‌اند. برای نمونه دانشگاه سهند با دانشگاه علوم پزشکی تبریز روابط بسیار خوبی دارد و آن‌ها نیز تا جایی که اجازه و امکانات داشته‌اند کمک کرده‌اند. دو سال پیش در جلسه‌ای با دکتر غلامی وزیر وقت در دانشگاه سهند درخواست کمک و همکاری کردیم که خوشبختانه در سطح وزارتی پیگیری شد و تفاهم‌نامه خوبی بین دو وزارتخانه بهداشت و علوم در خصوص مهندسی پزشکی منعقد شد، اما این کافی نیست. یعنی تا زمانی که دانشجویان مهندسی پزشکی به واقع وارد حیطه کاری نشوند و مانند سایر مهندسان دیگر رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی با بیمار و گزینه‌های مربوطه آشنا و از این امکان برخوردار نشوند، آموزش‌ها کامل نخواهند بود. دانشجویان باید بتوانند زمان بیشتری را در حوزه مربوطه خود حضور داشته باشند و با مسائل، نیازها، تجهیزات و امکانات آشنا شوند. بنابراین یکی از راهکارهای جدی برای بهبود آموزش، رفع موانع حضور دانشجویان مهندسی پزشکی به‌صورت عضوی از کادر درمان در زمان آموزش خود بهویژه در مقطع کارشناسی است. دانشگاه‌های علوم پزشکی حداقل آن‌هایی که با ما در ارتباط هستند در حد توان و امکانات خود این کمک را می‌کنند، اما انجام این کار نیاز به تلاش بیشتری دارد.
دکتر کریمی مریدانی: در خصوص آموزش دانشجویان معتقدم در مقایسه با شیوه‌های آموزش در دنیا از نظر ساختار تفاوت قابل توجهی وجود ندارد؛ بیشتر این شیوه اجرا است که می‌تواند متفاوت باشد و وابسته به استاد است. اساس آموزش تاثیرگذار استفاده از روش یاددهی و یادگیری است که در بیشتر دانشگاه‌های دنیا این روش‌ها شامل یادگیری مبتنی بر تیم
(Team Based Learning-TBL)، مبتنی بر یادگیری، مبتنی بر حل مسئله (Problem Based Learning-PBL) و… اجرا می‌شود. به شخصه تجربه خوبی از اجرای این روش‌ها در دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران داشته‌ام که برای دانشجویان نیز جذاب و مفید بود. البته در سال‌های اخیر به‌دلیل پاندمی کرونا آموزش‌ها بهویژه در دروس نظری به‌سمت آموزش مجازی سوق داده شده است. متاسفانه به‌دلیل مشکلات زیرساختی، دسترسی نداشتن به پهنای باند مناسب و استفاده از پلتفرم‌هایی که امکان تعامل استاد و دانشجویان درآن بسیار محدود و با قطع و وصل‌های مکرر همراه است، تفاوت آموزش را بیشتر شاهد هستیم. متاسفانه پیامد آن نداشتن تسلط کافی و کامل دانشجویان به مفاهیم دروس است. در مقابل، بسیاری از دانشگاه‌های برتر دنیا به کمک پلتفرم‌هایی که امکانات و قابلیت‌های فراوانی دارند، در ارائه آموزش و خدمات بهتر و بیشتر پیشتازند. این تفاوت درخصوص برگزاری آزمون‌های مجازی نیز بسیار نمایان است. به‌گونه‌ای که امروز در کشورهای برتر دنیا امنیت آزمون و اطمینان از شرکت خود دانشجو در آن نیز بسیار دقیق کنترل می‌شود. امکان انجام تقلب به حداقل رسیده است و نمرات کسب شده در مقام مقایسه واقعی‌تر هستند. بنابراین باید به این موضوعات نیز توجه بیشتری شود. در این راستا می‌توان زیرساخت‌ها و بسترهای ارائه خدمات آنلاین را توسعه داد؛ به‌گونه‌ای که حتی در دوران پساکرونا نیز از آموزش و آزمون مجازی برای افزایش کیفیت آموزش و ارزیابی دقیق‌تر دانشجویان استفاده کرد.
آیا دروس ارائه شده در دانشگاه‌ها پاسخگوی نیاز صنعت، بیمارستان‌ها و بازار کار هستند؟
دکتر شامخی: در مواردی نیاز به اصلاحات داریم. درباره بازار کار سعی می‌کنیم دروسی داشته باشیم که دانشجویان در آن کلاس حضور یابند یا سخنرانی‌هایی که در دانشگاه‌ها انجام می‌شود می‌تواند این نواقص را برطرف کند. بااین‌حال باید بدانیم آیا استاد دانشگاه وظیفه دارد بازار کار دانشجو را فراهم کند؟ به نظرم شاید این خواسته چندان دقیقی نباشد. باید بتوانیم در حوزه مربوطه دانشجو را در بیمارستان حتی به‌طور تمام‌وقت حاضر کنیم تا دانشجو با محیط کاری آشنا شود. تا زمانی که آن حوزه در اختیار ما نیست نمی‌توانیم درباره نیازمندی‌های موجود در بیمارستان صحبت کنیم. دانشجو باید در آن عرصه کاری حضور یابد و مسائل مربوطه را آنجا مطرح کنیم. درباره صنعت نیز همین‌طور است؛ بسیاری از کارهای های‌تک را در دانشگاه‌ها انجام می‌دهیم، اما امکان پیاده‌سازی در صنعت را نداریم. در حوزه مهندسی پزشکی فاصله قابل‌توجهی میان صنعت و دانشگاه‌ها وجود دارد زیرا در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری‌های لازم برای توسعه صنایع پزشکی انجام نشده است. در سطوح های‌تک نسبت به ساخت تجهیزات اقدام نمی‌کنیم. برخی از تولیدکنندگان هستند که با آن‌ها در سطح استان خود در ارتباط هستیم که از دانش‌آموختگان دانشگاه سهند در مجموعه خود استفاده کرده‌اند. بااین‌حال این موارد انگشت‌شمار هستند. صنایع پزشکی ما نیاز به حرکتی روبه‌جلو همراه با سرمایه‌گذاری برای محصولات های‌تک دارد. بسیاری از محصولاتی که می‌توانیم در دانشگاه‌ها تولید کنیم گاهی خواهان مربوطه را در صنعت ندارد و فاصله بسیار زیاد است. گاهی در حقیقت خواسته‌های پیچیده‌ای نداریم و دانشجویان نیز شاید آرزوهای بسیار بزرگی در سر دارند و اصلاً علاقه‌ای به کارهای های‌تک و فعالیت در بخش صنعت ندارند. چون صنایع نمی‌توانند شرایط را فراهم کنند. شاید این امر باعث از دست دادن دانش‌آموختگان خوب به‌واسطه تمایل به ادامه تحصیل در خارج از کشور شود درحالی‌که می‌توانستیم آن‌ها را در صنعت جذب کنیم. بنابراین اختلاف جدی بین صنایع و دانشگاه‌ها داریم. این حرکت باید دو طرفه باشد؛ صنایع باید نسبت به ارتقاء تکنولوژی، نیازها و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت خود اقدام کنند و دانشگاه‌ها نیز باید خود را با این روند هماهنگ کنند. این حرکت یک‌شبه نخواهد بود و با خواست دانشگاه، دانشکده و استاد دانشگاه محقق نخواهد شد بلکه حرکتی بسیار وسیع‌تر است. بهویژه در رشته مهندسی پزشکی که خوشبختانه دو متولی دارد و وزارتخانه‌های بهداشت و علوم می‌توانند در این زمینه کمک کنند تا به‌مرور و با برنامه‌ریزی درست این امر محقق شود.
نمی‌توانیم از اساتید دانشگاه بخواهیم که این بستر را برای بازار کار به آن معنا فراهم کنند. بازار کار با حضور دانشجو در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و نزدیک‌تر شدن صنعت و دانشگاه به‌خودی خود اتفاق خواهد افتاد و دانشجویان راه خود را برای پیشبرد اهدافشان پیدا خواهند کرد.
دکتر کریمی مریدانی: به‌طورکلی بله، اما باید حداقل بین ۲۰ تا ۳۰ درصد موضوعات کنونی در برنامه درسی با نیازهای موجود در صنعت، بیمارستان‌ها و بازار کار به‌روزرسانی شود. اساتید نیز باتوجه‌به نیازهای روز جامعه و حوزه‌های مرتبط، دانشجویان را برای حضور فعال و مؤثر در این مکان‌ها تربیت کنند. البته دانشجویان نیز باید ضمن فراگیری مطالب درسی در دانشگاه، به جستجوی مطالب آموزشی از سایت‌های معتبر و کتابخانه‌های دیجیتال و… بپردازند تا با توانمندی بالاتری وارد حیطه‌های مختلف شوند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: در برخی از رشته‌ها مطالبی که ارائه می‌شود به نیاز بیمارستان‌ها نزدیک‌تر است مثلاً در تجهیزات پزشکی، اما ممکن است در بیومواد، مهندسی بافت و تصویربرداری متفاوت باشند. ماهیت همه یکی نیست زیرا این رشته از تنوع زیادی برخوردار است. رشته‌های برق، مکانیک، مواد، مهندسی شیمی و مهندسی مکانیک همه درگیر هستند. هر دانشی در واقع به یک جنبه از مسئله ورود می‌کند. بسیاری از دانشگاه‌ها هستند که دپارتمان جدایی برای این رشته ندارند بلکه در دپارتمانی تعدادی از افراد روی این زمینه کار می‌کنند مانند دانشگاه شریف، اما دانشگاهی مانند امیرکبیر دپارتمانی است که گرایش‌های مختلف مهندس پزشکی را جمع کرده است. اگرچه امکان جمع شدن تمام موارد مورد نیاز در یک دانشکده بسیار دشوار است اما تا حدی موفق عمل کرده‌اند، پس دروس ارائه شده به خود مدرس و نوع گرایش بستگی دارد. در صورتی‌که شرایط فراهم باشد آموزش‌ها به سمتی می‌رود که نیازها را برطرف کند.
دانش‌آموختگان رشته مهندسی پزشکی و گرایش‌های آن از نظر کیفی و همچنین توان فنی چه وضعیتی دارند؟
دکتر شامخی: در کشور دانشگاه‌های خوبی داریم که نسبت به پرورش دانشجویان مهندسی پزشکی اقدام می‌کنند. دانشگاه‌هایی هم داریم که باید هرچه سریع‌تر از ادامه فعالیت آن‌ها جلوگیری شود. دانشجویی داریم که مدرک گرفته و در کنکور قبول شده است، اما مشتق X2 را بلد نبوده و از مقطع کارشناسی ارشد اخراج شده است ولی متاسفانه مدرک کارشناسی مهندسی پزشکی دارد. در یک دانشگاه خاص نیز کیفیت آموزش و همچنین مهارت دانش‌آموختگان یکسان نیست. بنابراین نمی‌توان درباره این موضوع کلی صحبت کرد.
دکتر کریمی مریدانی: هم‌اکنون تنوع بسیار زیادی در گرایش‌های مهندسی پزشکی بهویژه در رشته‌های تحصیلات تکمیلی ایجاد شده است. در سال‌های اخیر نیز ایجاد گرایش‌های جدید با نگاه کمک به افراد جامعه به‌خصوص در آینده تأسیس شده است که البته هرکدام نقش بسیار مهم و کاربردی دارند و به‌نوعی می‌توانند به نیازهای جامعه پزشکی و بیماران و به‌طورکلی آحاد جامعه پاسخ مثبت دهند. در دوران پاندمی کرونا، حضور پررنگ و چشمگیر مهندسان پزشک در راستای تأمین نیازهای حوزه پزشکی و بهداشتی مراکز درمانی کشور و نجات جان بیماران همسو با اجرای اخلاق حرفه‌ای و مقررات مهندسی، نقطه عطف فعالیت افراد متخصص و توانمند این حوزه به‌شمار می‌رود. بنابراین مهندسان پزشک می‌توانند در تأمین نیازهای جامعه نقش‌آفرینی کنند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: توانمندی دانش‌آموختگان به دانشگاه محل تحصیل و اساتید بستگی دارد و در مجموع از نظر کیفی و توان فنی در وضعیت قابل قبولی قرار دارند. بااین‌حال این مسئله نیز مطرح است که آموزش ما نیز مانند بسیاری از چیزهای دیگر روند نزولی را طی می‌کند. دانشجویان باتوجه به شرایط کشور علاقه کمتری به یادگیری نشان می‌دهند. به‌هرحال این رشته، مهندسی است و ورودی‌های رشته‌های مهندسی از رشته ریاضی فیزیک هستند. در گذشته در کشور ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر داوطلب ریاضی داشتیم و از بین آن‌ها افراد برتر به رشته‌های مهندسی وارد می‌شدند. اکنون سالانه شاید ۷۰ تا۸۰ هزار نفر داوطلب ریاضی داریم. این موضوع باعث شده است که دانشجویان این گرایش احساس کنند رقابت آنقدر سخت نیست و راحت قبول می‌شوند. درنتیجه کیفیت دانشجوی ورودی شاید به اندازه کافی نباشد و اساتید امکان انتقال مطلب به آن‌ها را نداشته باشند. به‌طورکلی شرایطی حداقلی داریم که می‌توانست بسیار بهتر باشد.
در دانشگاه‌های ایران چقدر بر روی فعالیت‌ها و پروژه‌های عملی و فنی دانشجویان تمرکز می‌شود؟
دکتر شامخی: بخش عمده‌ای از پروژه‌هایی که برای دانشجویان در دانشگاه سهند تعریف می‌کنیم فنی و مهندسی هستند و در قالب پروژه‌های کارشناسی یا درسی کار می‌کنند. محدودیت‌هایی وجود دارد که باید برطرف شود مثلاً اینکه اعتبار این کارها باید از کجا تأمین شود. به‌طورکلی در دانشگاه‌ها باید به این بخش با دید بهتری نگاه شود تا بتوانیم از آن بهتر استفاده کنیم. بااین‌حال همکارانی داریم که در دانشگاه به‌هیچ عنوان کارهای فنی انجام نمی‌دهند و همکارانی هم هستند که همیشه کار فنی انجام می‌دهند. بنابراین این میزان فعالیت پاسخگوی بازار کار نیست. سعی کرده‌ایم کسانی که در این حوزه‌ها وارد می‌شوند از چیزی که آموخته‌اند بتوانند واقعاً استفاده کنند. یعنی حداقل من در سال شاید بتوانم چهار یا پنج نفر از دانشجویان را با کارهای عملی جدی درگیر کنم، اما شاید این رویکرد موردنظر بسیاری از همکاران نباشد. چراکه پژوهش نیاز به زیرساخت، ابزار و امکانات دارد و در حوزه ساخت و فنی پژوهشگران رغبت چندانی ندارند؛ بنابراین معمولاً به این سمت می‌روند که به‌جای پرداختن به ساخت دستگاه و رفع مسائل فنی و صنعتی بیشتر مایل به نوشتن مقاله و کارهای این‌چنینی باشند. در نتیجه تعریف این کارها باید با دیدی متفاوت و در سطوح بالا از وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و از هیئت‌های امنا شروع شود تا باعث شود بودجه‌های خاصی در این خصوص پیش‌بینی و دستورالعمل‌های خاصی تعیین شود تا دانشگاه و دانشگاهیان رغبت حرکت به این سمت را داشته باشند.
دکتر کریمی مریدانی: همواره این موضوع در مقاطع مختلف یک نقطه ضعف به‌شمار می‌رفت. امروز به‌دلیل مشکلات اقتصادی و افزایش قیمت محصولات، یکی از مشکلات جدی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی تأمین تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی، مواد آزمایشگاهی و… است. این موضوع به‌طور مستقیم اجرای پروژه‌های عملی و فنی را کمرنگ‌تر کرده است و بیشتر پروژه‌ها به‌سمت پیاده‌سازی نرم‌افزاری یا مطالعاتی سوق داده شده‌اند. در مواردی نیز انجام و اجرای تحقیقات عملی و فنی با هزینه‌های شخصی انجام می‌شود که بدون حمایت دانشگاه‌ها این موضوع نمی‌تواند همه‌گیر باشد. در نهایت اثرگذاری کمتری خواهد داشت. تجربه نشان داده است که صنایع نیز به‌دلایل مختلف حمایت جدی و همه‌جانبه‌ای از تحقیقات در دانشگاه‌ها ندارند و به‌نوعی ارتباط صنعت و دانشگاه برای اجرای پروژه‌های مؤثر و آینده‌دار مستحکم نیست.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: اگر کارهای مهندس پزشکی را در سه فاز تست‌های اولیه، حیوانی و انسانی دسته‌بندی کنیم، در تست‌های اولیه به‌طور معمول خوب و در مرحله حیوانی نسبتاً خوب عمل می‌کنیم. در مرحله سوم دانشجویان کمتر وارد می‌شوند که به‌خاطر وجود فاصله و جدایی بین دانشکده‌های مهندسی و پزشکی است. شاید یکی از دلایل این باشد که این قسمت مقداری مغفول مانده است. واقعیت این است که اعتماد کامل به نوآوری و خلاقیت سیستم ما مقداری کم است و داروهای جدید و تجهیزات جدیدی که ارائه می‌شوند چندان با استقبال پزشکان روبه‌رو و در نتیجه تجویز نمی‌شوند. به همین علت هم در این زمینه مقداری کمتر کار می‌شود. به‌هرحال دانشجویان پتانسیل لازم را پیدا می‌کنند، اما شاید برای رسیدن به عمل، هنوز باید در صنعت مربوطه مقداری فعالیت کنند تا آمادگی همه‌جانبه بیابند.
همانطور که در خلال صحبت‌ها عنوان شد یکی دیگر از انتقادات مطرح شده، دور بودن بخش‌های صنعت و دانشگاه از یکدیگر است. در این زمینه چه صحبت و پیشنهادی برای بهبود رویکرد آموزشی دارید؟
دکتر شامخی: این دو بخش صنعت و دانشگاه باید به هم نزدیک شوند. دانشگاه‌ها به‌خصوص دانشگاه سهند از این رویکرد استقبال می‌کنند به این شرط که درهای صنعت، بیمارستان‌ها و شرکت‌های خدماتی به‌طور کامل به روی دانشجویان باز شود.
دکتر کریمی مریدانی: صنعت می‌تواند با همکاری دو جانبه متخصصان حوزه صنعت و اساتید دانشگاه‌ها و ایجاد تفاهم‌نامه با دانشگاه‌ها به برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های مهارتی در دانشگاه‌ها کمک کند. این مسئله می‌تواند به نزدیک‌تر شدن ارتباط صنعت و دانشگاه و نیز آشنایی بیشتر با نیازهای صنعت و تربیت افراد توانمند کمک کند.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: به معنای واقعی صنعتی وجود ندارد که بگوییم ارتباط ضعیف است. صنعت ما بیشتر در واقع صنعت مونتاژی است که خودش هم خودش را نمی‌شناسد. کارخانه‌ای است که محصولی را تولید می‌کند حتی در آن کارخانه نیز شاید کمتر کسی می‌تواند اشراف کامل بر فرایند داشته باشد. در این حالت اصلاً ارتباط بین این دو به‌طور طبیعی تقریباً نمی‌تواند برقرار شود. در دنیا معمولاً شرکت‌های دارای R&D با دانشگاه‌ها در ارتباط هستند نه یک شرکت تولیدی؛ حتی اگر شرکتی تولیدی این ارتباط را برقرار کند توسط بخش R&D است. اما در ایران متاسفانه تقریباً واحدهای تحقیق و توسعه برخی از شرکت‌ها جنبه صوری دارند و برای مدیریت یکسری از مسائل مالی هستند. کمتر شرکتی داریم که R&D قوی داشته باشند و بتواند واقعاً مشکلات خود را در دانشگاه مطرح کند. گذشته از این، مسئله امنیت معنوی نیز مطرح است. این نگرانی برای شرکت‌ها وجود دارد که اگر ایده و طرح خود را در دانشگاه مطرح کنند، اصل کار، ایده و محصول از آن‌ها دزدیده شود. بنابراین یا ارتباطی با دانشگاه ندارند یا اگر دارند به‌گونه‌ای است که اطلاعاتشان لو نرود.
اگر در پایان صحبت خاصی دارید بفرمایید.
دکتر شامخی: اینکه بتوانیم ارتباطات بین دو حوزه را از روی کاغذ و کلام به عمل تبدیل کنیم مسئله‌ای فرادانشگاهی است. سایر وزارتخانه‌ها همچون بهداشت، صنعت، ارتباطات و کار و همین‌طور معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز باید وارد کار شوند. این وزارتخانه‌ها باید زمینه‌سازی و بسترسازی کنند و با افزایش ارتباطات، شرایط را بهبود داده و از موازی‌کاری پرهیز کنند. لزومی به حل یک‌شبه همه مسائل نیست. اگر بتوانیم نمونه‌های خوب را در تعداد محدود و معدود بسازیم، می‌توانیم آن‌ها را به موارد بزرگ‌تر و تعداد بیشتر تعمیم دهیم.
دکتر رمضانی سعادت‌آبادی: ما در بسیاری از زمینه‌ها به اصطلاح لَنگ می‌زنیم و این لنگ زدن هم کم یا زیاد به تمام اجزاء جامعه رسوخ کرده و می‌کند. به‌هرحال اگر برنامه‌ریزی شود، رشته مهندسی پزشکی یکی از رشته‌هایی است که می‌تواند به‌خوبی با خارج از کشور رقابت کند. بهبود وضعیت رشته مهندسی پزشکی نیازمند هماهنگی و همکاری تنگاتنگ بین وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و همچنین بخش صنعت است.
دیدگاه ها