مهندسی پزشکی به زبان ساده؛ واحد تجهيزات پزشکی بيمارستان – بخش سوم

اين مقاله به عنوان سومين نوشته آموزشي از مجموعه مقالات مهندسي پزشکي به زبان ساده، با استناد به مراجع علمي معتبر و تجربيات ده ‌ساله تحصيلي و کاري نويسندگان با هدف آموزش دانشجويان، فارغ‌التحصيلان، شاغلان و علاقه‌مندان حوزه مهندسي پزشکي با رويکرد تجهيزات پزشکي در سه ‌گام نوشته ‌شده است. در ابتدا با کليه تجهيزات موجود در بيمارستان و طبقه‌بندي‌هاي آن آشنا خواهيم شد. سپس، به اين سؤال که آيا مي‌توان يک دستگاه پزشکي را از ساير تجهيزات بيمارستاني تشخيص و تميز داد، پاسخ خواهيم داد و در گام دوم، تجهيزات پزشکي و گروه‌بندي‌هاي آن را معرفي خواهيم کرد. گام سوم را با موضوع واحد تجهيزات پزشکي و شرح وظايف آن در سه گروه جامع مديريتي، نظارتي و اجرايي تعريف خواهيم کرد و به آن از جنبه‌هاي مختلف نظير فضاي فيزيکي، دفتر کاري و نيروهاي متخصص نگاه خواهيم کرد. در انتها، واژگان تخصصي به کار رفته در مقاله به همراه منابع معتبري که به آن استناد کرده‌ايم را مورد بررسي قرار خواهيم داد تا در صورت تمايل به مطالعه بيشتر، به‌راحتي آدرس‌ دهي شده و قابل‌ دسترس باشند. اين مقاله با دسترسي آزاد در اين ماهنامه منتشر شده که طبق مفاد آن هرگونه استفاده غيرتجاري تنها در صورتي مجاز است که به اثر اصلي به نحو مقتضي (سرايي، رحماني و عبدالله‌ پور، ماهنامه مهندسي پزشکي، مرداد 1399) استناد و ارجاع داده ‌شده باشد.

پس از آشنايي با واحد تجهيزات پزشکي و اصول عملکرد آن در بيمارستان با نگاهي جامع به‌شرح وظايف آن در بعد کلان، نوبت به آن مي‌رسد که با استناد به بند 3-8-5-1 جلد 10 کتاب «استانداردهاي برنامه‌ريزي و طراحي بيمارستان ايمن» وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي کشور و مشاهدات و مصاحبه‌هاي تجربي، به معرفي و بررسي دسته‌بندي اين وظايف در بعد جزيي‌تر بپردازيم. درحقيقت اين دسته‌بندي اشاره خوبي به حداکثر فعاليت‌هاي واحد تجهيزات پزشکي دارد.

نظارت و کنترل تجهيزات پزشکي

امور نظارتي و کنترلي واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان شامل نظارت بر تحويل، نصب و راه‌اندازي تجهيزات پزشکي، نظارت بر کنترل کيفي و کاليبراسيون تجهيزات پزشکي، نظارت بر تعميرات و سرويس دوره‌اي تجهيزات پزشکي، نظارت بر بازسازي و اسقاط‌سازي تجهيزات پزشکي، نظارت بر انبار مازاد و اسقاط تجهيزات پزشکي، نظارت بر جابجايي و جايگزيني تجهيزات پزشکي، نظارت بر رعايت ضوابط، بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌هاي تجهيزات پزشکي، نظارت بر خريد تجهيزات پزشکي طبق مصوبه کميته تجهيزات پزشکي بيمارستان، نظارت بر برگ خريد و پيش‌برگ خريد تجهيزات، نظارت بر اجراي فرآيندها، دستورالعمل‌ها و چک ‌ليست‌ هاي نگهداشت تجهيزات پزشکي، نظارت بر استاندارد فضاي فيزيکي و چيدمان تجهيزات پزشکي، نظارت بر تجهيزات تأمين‌کننده اکسيژن بيمارستان، نظارت بر مجاز بودن تجهيزات، نظارت بر رعايت قوانين در اقلام کاشتني ارتوپدي، قلبي و چشمي، نظارت بر اصلاح يا ارتقاي تجهيزات پزشکي، نظارت بر انجام تعهدات شرکت‌هاي تجهيزات پزشکي، نظارت بر تجهيزات پزشکي پيش بيمارستاني و آمبولانس و غيره است.

امور اجرايي تجهيزات پزشکي

امور اجرايي واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان شامل کارشناسي فني و تخصصي تأمين تجهيزات پزشکي، نيازسنجي کوتاه‌مدت و بلندمدت تجهيزات پزشکي، اولويت‌سنجي تجهيزات پزشکي، اعتبارسنجي تجهيزات پزشکي، اقتصادسنجي تجهيزات پزشکي، تأمين تجهيزات پزشکي از شبکه توزيع و عرضه مجاز، تدوين و ابلاغ چک ‌ليست ‌ها و دستورالعمل‌هاي نگهداشت تجهيزات پزشکي، تهيه و به‌روزرساني شناسنامه اطلاعاتي تجهيزات پزشکي، تهيه و به‌روزرساني شناسنامه عملياتي تجهيزات پزشکي، عقد قرارداد تأمين و سرويس و نگهداري دوره‌اي تجهيزات پزشکي، تشکيل کميته تجهيزات پزشکي، تهيه و تدوين مشخصات پايه، فني و بازرگاني استعلام‌ها و مناقصات تجهيزات پزشکي، بازديد دوره‌اي و موردي از تجهيزات پزشکي بخش‌ها و واحدهاي بيمارستان، مصاحبه تخصصي و عمومي از نيروهاي جديدالورود تجهيزات پزشکي، آموزش عمومي و فني کاربران و کارکنان تجهيزات پزشکي، پايش و ارزشيابي بخش‌ها و واحدهاي بيمارستان از نظر تجهيزات پزشکي، شرکت در همايش‌ها، اجلاس‌ها و نمايشگاه‌هاي تجهيزات پزشکي، تهيه فهرست تجهيزات پزشکي ضروري، پشتيباني و استاندارد بيمارستان، تهيه، تدوين و نگهداري مستندات و گزارش‌ها و مدارک تجهيزات پزشکي، تهيه و تدوين دوره‌اي و موردي بدهي‌هاي مرتبط با تجهيزات پزشکي، تهيه و نگارش مکاتبات و نامه‌هاي مرتبط با تجهيزات پزشکي و غيره است.

آموزش کاربران تجهيزات پزشکي

رعايت اصول ايمني و نگهداشت روزانه جهت افزايش طول عمر مفيد تجهيزات پزشکي، مديريت بهينه و بهره‌گيري مؤثر از تمامي قابليت‌هاي دستگاه‌هاي پزشکي، مستندسازي و تهيه گزارش‌هاي مربوطه و غيره، همواره منوط به آموزش صحيح کاربران دستگاه‌ها و کارکنان ذي ‌ربط است. واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان به‌عنوان واحد تخصصي بايد در آموزش کاربري و فني، حضوري فعال داشته و در جهت رفع ابهامات کاربران دستگاه گام بردارد.

نظارت بر انبار مازاد و اسقاط تجهيزات پزشکي

نظارت بر نحوه اسقاط تجهيزات پزشکي طبق دستورالعمل انبارش و جايگزيني (اسقاط) اداره کل تجهيزات پزشکي وزارت بهداشت، استفاده مجدد از قطعات سالم دستگاه‌هاي اسقاطي (داغي دستگاه)، تعمير و راه‌اندازي دستگاه‌هايي که به ‌اشتباه اسقاط اعلام شده‌اند (با رعايت ضوابط و مقررات موضوعه)، نظارت بر رعايت شرايط چيدمان و نگهداري تجهيزات پزشکي در انبار و غيره از اهميت ويژه‌اي برخوردار است که مي‌تواند در کاهش هزينه‌هاي بيمارستان تأثير بسزايي داشته باشد. از اين ‌رو، واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان نقش بسزايي در اين امر ايفا مي‌کند.

تأمين ايمني بيماران و منابع انساني بيمارستان

کليه دستگاه‌هاي پزشکي با هدف تشخيص و درمان، در ارتباط مستقيم با بيماران و کارکنان بيمارستان بوده و بايد اقدامات ايمني لازم جهت حفاظت افراد از عوارض مربوطه به هنگام بروز خرابي‌ها، تشعشعات، جريان‌هاي نشتي، ضربات، آتش‌سوزي و غيره توسط واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان به‌ عنوان واحد تخصصي به عمل آيد.

نظارت بر استانداردهاي فيزيکي مرتبط با تجهيزات پزشکي

شناسايي و اجراي صحيح استانداردهاي فيزيکي و فضاهاي درماني بر اساس فرآيندهاي جاري در بيمارستان نظير نحوه چيدمان تجهيزات پزشکي، نحوه ارتباط بخش‌ها و واحدها با يکديگر و نحوه دسترسي به تجهيزات پزشکي مشترک از جمله مواردي است که بيمارستان را در جلوگيري از آسيب رساندن به دستگاه‌هاي پزشکي و انجام بهينه امور مربوطه ياري مي‌کند.

مستندسازي و نگهداري اطلاعات تجهيزات پزشکي

براي دسترسي سريع به اطلاعات و مدارک مرتبط با فرآيندهاي تجهيزات پزشکي بايستي کليه فعاليت‌هاي انجام‌ شده توسط واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان مستند و نگهداري شده و سوابق اطلاعات مربوطه طبقه‌بندي و حفظ شود. از جمله مستندات و مدارک مرتبط مي‌توان به مدارک خريد، مدارک ورود، مدارک ترخيص، مشخصات رديابي، شناسنامه عملياتي و اطلاعاتي تجهيزات پزشکي، مستندات تعميرات، نگهداري پيشگيرانه و کاليبراسيون، سوابق آموزشي کارکنان، کاتالوگ‌ها، دستورالعمل‌ها، ضوابط، راهنماها، بخشنامه‌ها، فيلم‌ها و کتب مرجع اشاره کرد.

تأمين نيرو، فضا، دفتر، ابزار و منابع مرتبط
با تجهيزات پزشکي

واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان بايد به ازاي هر صد تخت بستري، نيروهاي متخصص لازم را جذب کند. در خصوص بيمارستان با تعداد تخت کمتر از صد تخت، وجود حداقل يک نفر نيروي متخصص الزامي است. نيروي متخصص بايد در بدو ورود به بيمارستان و پيش از پذيرش مسئوليت، دوره‌هاي آموزشي مرتبط با مديريت نگهداشت تجهيزات پزشکي را گذرانده باشد (در اين خصوص رعايت ضوابط اداره کل تجهيزات پزشکي الزامي است). از طرفي بيمارستان بايد فضا، ابزار و امکانات لازم جهت اجراي فرآيندها و امور مديريتي، نظارتي و اجرايي تجهيزات پزشکي را متناسب با نياز و منابع جذب‌ شده فراهم کند.

تهيه شناسنامه عملياتي و اطلاعاتي تجهيزات پزشکي

ضرورت استمرار برنامه نگهداشت و مديريت بهينه و صحيح آن، مستندسازي فعاليت‌هاي مربوطه نظير به‌روزرساني شناسنامه تجهيزات پزشکي، به‌روزرساني فرمولاري، ثبت خدمات پس از فروش و گزارش سرويس و تعميرات، ثبت هزينه‌هاي وارده، ثبت گزارش تحويل، نصب، راه‌اندازي، آموزش، کنترل کيفي، کاليبراسيون، خريد و بازديدهاي دوره‌اي است.

نظارت بر آزمون‌هاي مرتبط با تجهيزات پزشکي

واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان وظيفه دارد نظارت کاملي بر اجراي صحيح و دقيق آزمون‌هاي ايمني، عملکرد، کاليبراسيون و کنترل کيفي داشته و گزارش هر يک از اقدامات فوق‌الذکر را به ‌صورت کتبي تهيه، تدوين و مستندسازي کرده و در نهايت براي حفظ سابقه، بايگاني کند.

نظارت و ارزيابي برنامه نگهداشت تجهيزات پزشکي

پايش صحيح و دقيق ميزان اثربخشي برنامه نگهداشت و نقش آن در کاهش هزينه‌ها، بهينه‌سازي منابع و جلوگيري از ايجاد خلل در امور تشخيص و درمان براي مديران ارشد و اجرايي نظام سلامت کشور بسيار حائز اهميت است. بدين منظور لازم است چک ‌ليست مرتبط با فرآيندهاي نگهداشت توسط واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان تهيه و اقدامات مقتضي صورت پذيرد. منظور از نظارت و ارزيابي، بررسي کامل صحت انجام کليه عملياتي است که در بيمارستان در حوزه تجهيزات پزشکي صورت مي‌گيرد.

پس از آشنايي کامل با شرح وظايف واحد تجهيزات پزشکي، نوبت به معرفي «دفتر واحد تجهيزات پزشکي» در بيمارستان مي‌رسد که با استناد به بند 3-8-5-3-2 و 3-8-5-3-3 جلد 10 کتاب «استانداردهاي برنامه‌ريزي و طراحي بيمارستان ايمن» وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي کشور و تجربيات شخصي، فضاي فيزيکي واحد، مطابق جدول شماره 3 و حداقل تجهيزات اداري و فني مورد نياز، مطابق جدول شماره 4 است.

جدول 3: دفتر واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان

جدول 4: تجهيزات فني دفتر واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان

موضوع تأمين «نيروهاي واحد تجهيزات پزشکي» نيز، پس از تکميل شرايط و الزامات دفتر اين واحد در بيمارستان، بسيار حائز اهميت است. به استناد بند 3-8-5-3-1 جلد 10 کتاب «استانداردهاي يرنامه ريزي و طراحي بيمارستان ايمن» وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي کشور، بيمارستان لازم است به ازاي هر 100 تخت بستري، حداقل يک نفر با مدرک مهندسي پزشکي يا مهندسي برق الکترونيک و يک نفر تکنيسين فني تجهيزات پزشکي يا برق الکترونيک استخدام کرده و در بيمارستان‌هايي با کمتر از 100 تخت نيز، اشتغال حداقل يک نفر مهندس پزشک ضروري است. نيروي انساني متخصص بايد در بدو ورود به بيمارستان، دوره‌هاي آموزشي مرتبط با مديريت تأمين، نگهداشت و خدمات پس از فروش تجهيزات پزشکي را سپري کرده باشد. در جدول شماره 5 به عنوان نمونه استاندارد نيروهاي واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان بيان شده است.

جدول 5: نيروي واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان

يکي از وظايف مهم و اساسي واحد تجهيزات پزشکي بيمارستان، نحوه صحيح و قانوني مکاتبات اداري واحد تجهيزات پزشکي با بخش‌ها و سازمان‌هاي مختلف است. نگارش صحيح و دقيق، بيان صريح و شفاف از جمله ويژگي‌هاي قابل ملاحظه اظهار نظر کارشناسان تجهيزات پزشکي بيمارستان است که لازم است در نامه‌ها و گزارش‌ها به صورت کامل رعايت شود. از اين رو، ساختار کلي نگارش و عبارت‌هاي پرکاربرد در مکاتبات واحد تجهيزات پزشکي را مي‌توان به شرح ذيل تعريف کرد.

به‌عنوان مثال يک ‌نمونه از مکاتبات اداري واحد/ ستاد تجهيزات پزشکي در شکل 2 نشان داده شده ‌است که مي‌توان از آن به ‌عنوان الگو براي نامه‌نگاري‌هاي اداري صحيح حوزه تجهيزات پزشکي استفاده کرد. در واقع اشاره به نگارش صحيح مکاتبات به‌ منظور پيشگيري از آسيب‌هاي حقوقي ناشي از عدم آگاهي، هدف اصلي اين بخش از مقاله است.

شکل 2: نمونه‌اي از مکاتبات اداري واحد/ ستاد تجهيزات پزشکي

واژگان تخصصي استفاده شده:

Medical Equipment Unit

Medical Equipment Bylaw

Management Affairs

Regulatory Affairs

Executive Affairs

Medical Devices Purchase Management

Quality Control (QC)

Tracking Indexes (TI)

Brand & Model

Serial Number (SN)

Catalog Number (CN)

Lot Number (Lot.) / (LN)

Batch Number (BN)

Quality Indexes (QI)

Safety Test (ST)

Functional Test (FT)

Calibration Test (CT)

Quality Control (QC)

Acceptance Test (AT)

User Manual (UM) / Operation Manual (OM)

Quick Manual (QM)

Service Manual (SM)

Medical Devices Maintenance Management

Preventive Maintenance (PM)

Correctional Maintenance (CM)

Medical Equipment Services-After-Sale Management (SASM)

Medical Devices Needs Assessment

Medical Equipment Prioritization

Medical Equipment Econometrics

Medical Equipment Correspondence Standard

Hospital Equipment Classification Standard

Hospital Medical Equipment Unit Standard

منابع

منابع علمي استناد شده:

Hospital Equipping and Development Standard. Taghizadiye, A, Saraei, M.R. & et al., Tabriz: Tabriz University of Medical Sciences (Pezhvak Alborz), 2018, 227 Pages, ISBN: 978-622-6021-01-2.

اين منبع، کتاب استاندارد تجهيز و توسعه بيمارستان است که نويسندگان آن (دکتر علي تقي زاديه، مهندس محمدرضا سرايي و همکاران) در 5 فصل به‌صورت جامع، به جوانب آنچه يک کارشناس تجهيزات پزشکي، دانشجو يا فارغ‌التحصيل مهندسي پزشکي در بدو ورود به محيط کاري بايد بداند و اينکه چطور مي‌توان يک بيمارستان 540 تختخوابي را تجهيز کرد، مي‌پردازد. اين منبع توسط دانشگاه علوم پزشکي تبريز در سال 1397 تأليف و عرضه ‌شده است. در حقيقت در حوزه تجهيز و توسعه بيمارستان‌ها تاکنون تنها سه منبع به ترتيب اولويت در کشور منتشر شده‌اند که مجموعه کتاب‌هاي 14 جلدي استانداردهاي برنامه‌ريزي و طراحي بيمارستان ايمن متعلق به وزارت بهداشت (نشر سمت) مرجع اصلي است و کتاب استاندارد تجهيز و توسعه بيمارستان (نشر دانشگاه علوم پزشکي تبريز) و کتاب اصول طراحي، توسعه و تجهيز بيمارستان (نشر آواي قلم) دو منبع ديگر هستند. ساير منابع موجود در کشور، در خصوص اصول عملکرد، نحوه کاربرد و مباني نگهداشت تجهيزات پزشکي بحث مي‌کنند.

IMED. Iran Medical Equipment Bylaws. Tehran: MOHME, 2015.

اين منبع، همان آيين‌نامه فعاليت در حوزه تجهيزات پزشکي است که در 11 فصل و 105 ماده توسط اداره کل تجهيزات پزشکي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي کشور با امضاي وزير محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکي در سال 1397 تدوين و عرضه ‌شده است. شايان ‌ذکر است منابع ديگري در خصوص بخشنامه‌ها، آيين‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها، ضوابط و مقررات تجهيزات پزشکي در سايت اداره کل تجهيزات پزشکي وزارت بهداشت به آدرس www.imed.ir قابل ‌دسترس هستند.

Designing a model of medical equipment management for Iranian hospitals, 2007. Nasirpour, AA and Jadidi, R. 1, Arak: Arak University of Medical Sciences, 2008, Vol. 11.

اين منبع، با روش مطالعه تطبيقي، فرآيندهاي مديريت تجهيزات پزشکي را در کشورهاي امريکا، انگلستان، آلمان، کانادا، استراليا، ايرلند، سوئد و ايتاليا که داراي تجارب موفق بوده‌اند، از شش بعد ساختار، خريد، کنترل، نگهداري، آموزش و توزيع مورد بررسي قرار داده است. سپس، بر اساس سازوکارهاي مشترک در کشورهاي يادشده، الگويي براي بيمارستان‌هاي دولتي ايران طراحي شده است. در واقع نتايج اين مطالعه که به‌عنوان منبع، استفاده ‌شده است، بر ايجاد واحد مديريت و مهندسي تجهيزات پزشکي در بيمارستان‌ها، تشکيل کميته انتخاب و خريد، کنترل مستمر عملکرد تجهيزات طي فرايند کاليبراسيون، تعمير و نگهداري پيشگيرانه دستگاه‌ها طبق برنامه زمان‌بندي و تربيت نيروي انساني مورد نياز اين واحد بر اساس سرفصل دروس فدراسيون بين‌المللي آموزش مهندسي باليني تأکيد داشته است.

Criminological Examination of Injuries Caused by Medical Equipment. Salehi, M, Daneshparvar, H and Rezaei, N. 27, s.l.: Medical Rights, 2013, Vol. 7.

اين منبع، با روش مطالعه پيمايشي و توصيفي، با رويکرد جرم شناختي، به بررسي علل صدمات جسماني ناشي از تجهيزات و سوء کاربرد آن‌ها و راه‌کارهاي پيش‌گيري از بروز اين صدمات پرداخته است. نتايج حاصله از اين مطالعه که به‌عنوان منبع استناد شده است، تأثير بالاي مؤلفه «ورود تجهيزات پزشکي کيفيت پايين، غير اصيل و قاچاق به مؤسسات پزشکي» در افزايش ضريب احتمال ايراد صدمات است. درواقع دوازده راه‌کار براي مقابله و پيش‌گيري از صدمات ناشي از تجهيزات پزشکي پيشنهاد شده است که راهکارهاي تقنيني اعم از کيفري و نظارتي و راه‌کارهاي آموزشي و فني ازجمله مهم‌ترين آن‌ها است.

Study of Medical Equipment Maintenance Management at two Selective Military Hospitals. Amerioun, A, Atani, B and Mohebbi, H. 9, s.l.: Military Medicine, 2007, Vol. 3.

اين منبع، با روش مطالعه توصيفي، به بررسي مديريت نگهداشت تجهيزات پزشکي در دو بيمارستان نظامي منتخب پرداخته است. در واقع نتايج اين مطالعه که به ‌عنوان منبع استفاده‌ شده است، به افزايش طول عمر مفيد دستگاه‌هاي پزشکي، کاهش هزينه جايگزيني، مطلوب بودن سرويس‌دهي بيماران، کاهش هزينه درمان با کم شدن موارد نقل‌وانتقال بيمار يا انجام آزمايش‌هاي آن‌ها در ديگر مراکز و افزايش رضايت بيشتر بيماران منجر شده است.

A Survay Of Maintenance And Cost Of Medical Equipment In Hospitals Associated Of Iran University Of Medical Sciences And Health Services (2000-2001). Nouri Tajer, M, et al. 30, s.l.: Iran University of Medical Sciences, 2002, Vol. 9.

اين منبع، با روش مطالعه مقطعي، به بررسي وضعيت نگهداشت و هزينه مراقبت 284 دستگاه پزشکي مستقر در مراکز تابعه دانشگاه علوم پزشکي ايران پرداخته است. نتايج به‌دست‌آمده که به‌عنوان منبع استفاده ‌شده است، نشان‌دهنده فقدان سيستم برنامه‌ريزي صحيح در وضعيت تهيه و تعمير و آموزش و هزينه تجهيزات پزشکي در دانشگاه علوم پزشکي ايران است که اين امر موجب مشکلات عديده‌اي شده است.