معرفی آزمايشگاه‌های پزشکی قانونی

مـرگ، جنـازه و سـردخانه، مفاهيمی هسـتند کـه با شـنيدن نام پزشـکي قانونـي در ذهن تداعـي مي‌شوند. اما به گفته مسـئولان سـازمان پزشـکي قانونـي کشـور تنها کمتـر از 5 درصد وظايف اين سـازمان مربوط به اين امور اسـت. وظايف آزمايشگاه‌هاي سـازمان پزشکي قانوني را مي‌توان در سه محـور خدماتـي، تحقيقي و آموزشـي طبقه بنـدي کرد. محور خدماتي شـامل انجام امور آزمايشـگاهي و پاراکلنيکي، تشخيص هويت، کالبدگشايي و تشـريح اجسـاد در پاسـخ بـه استعلامات مراجع قضايـي و انتظامـي و نيز خدمات مشاوره‌اي آزمايشـگاهي به منظور مسـاعدت در جريان دادرسـي قضايي و جلوگيري از اطاله دادرسـي است. محـور تحقيقـي شـامل انجـام پژوهش و تحقيـق با موضوعـات آزمايشـگاهي قانونـي، ارتقاء روش‌هاي آزمايشـگاهي و به روز شـدن آن‌ها، راه اندازي روش‌هاي جديد در پاسـخ به موضوعات و نيازهـاي جديد آزمايشـگاهي و نيـز تبـادلات پژوهشـي مورد نياز بـا مراکز پژوهشـي داخل و خارج از کشـور اسـت. محور آموزشـي نيز شـامل آموزش دستياران پزشـکي قانوني، کارشناسان سم‌ شناسـي داخـل و خارج از سـازمان، کارشناسـان رشته‌هاي مختلف براي تربيـت آن‌ها براي مراکـز شهرستان‌ها، اجـراي برنامه بازآموزي علوم آزمايشـگاهي قانوني و تبـادل علمي با مراکز آموزشـي داخل و خارج از کشـور اسـت.

فرايند معاينه در پزشکی قانونی

معاينه ظاهري بـدن فـرد فـوت شـده مي‌تواند شـاهد گويايی از وقـوع جرم يـا حـدوث واقعه‌اي باشـد. در بسـياري از مـوارد، در جسـد علايمـی ديده می‌شود که از نحـوه حدوث مـرگ حکايت مي‌کند. تنها چيزي که در شناسـايي جسـد معتبر اسـت، شـماره ثبت شـده توسط پزشـکي قانوني است و پزشـک معاينه کننده، جسـد را با اين شـماره مي‌شناسد. در معاينـه ظاهـري بايد به دقت به بررسـي آثار ظاهري هرگونه ضرب و جرح و شکسـتگي در آن پرداخـت. خراشيدگي‌ها، زخم‌ها، کبودي‌ها، شکستگي‌هاي اسـتخواني، دررفتگي‌هاي مفاصـل، آثـار سـوختگي و وضعيـت دندان‌ها را بايد کاملاً توصيف کـرد. بعد از مـرگ، علائم و تغييراتي روي جسـد ايجاد مي‌شود. کبودي جسـد يکي از آن علائم اسـت. کبودي، بيشـتر در مرکز ثقل بدن ظاهر مي‌شود؛ براي مثال کسـي که به دار آويخته شـود، پاهاي وي به سـبب جاذبه، سـنگيني بدن را تحمل مي‌کند و بيشـتر کبود مي‌شود. شـايان ذکـر اسـت پزشـک قانوني مي‌تواند بر اسـاس حـاالت بـدن و دمـاي آن، زمان تقريبـي مـرگ را حدس بزند؛ براي نمونه جسـد در صورتي که، گرم، نرم و بدون کبودي نعشـي باشـد، فـرد حدوداً 3 تـا 6 سـاعت قبـل فـوت کـرده اسـت. در صورتي که جسـد، نيمـه گـرم و داراي سـختي باشـد و کبودي نعش آن، با فشـار زائل شود، 6 تا 12 سـاعت از مرگ گذشـته اسـت. در صورتي که جسـد، سـرد، سـخت و داراي کبودي نعشـي ثابت ولي فاقد فسـاد نعشـي باشـد، نشـان مي‌دهد که مرگ، 24 تا 48 سـاعت قبل حادث شـده اسـت و اگر جسـد داراي لکه سـبز شـکمي و فاقد سـختي نعشـي باشـد، فرد بيش از 36 سـاعت قبل فوت کرده اسـت.

موارد الزام مراجعه به پزشکي قانوني

طبق اطلاعات سازمان پزشکي قانوني، از جمله مواردي که بايد جهت اخذ نظر کارشناسي به اين سازمان مراجعه شود عبارتند از:

  معاينات پزشکي براي مصدومين ناشي از نزاع، تصادف و حوادث کار

  معاينه بر بالين بيمار (در مواردي که به هر دليل، نتوان فرد را براي معاينه به پزشکي قانوني منتقل کرد.) 

  معاينات روان پزشکي، بررسي رشادت (رشد يافتگي) و اهدا عضو 

  معاينات از کار افتادگي

  بررسي گواهي استعلاجي

  معاينات و آزمايش‌هاي استخدامي

  آزمايش‌هاي اعتياد و الکل

  آزمايش بررسي بارداري

  معاينات و آزمايش‌هاي قبول فرزند

  معاينات اظهار نظر درباره تحمل کيفر

  صدور مجوز سقط درماني

  معاينات و آزمايش‌هاي مربوط به صدور مجوز اهداي جنين (در اين مورد، افزون بر مدارکي مانند نامه مرجع قضايي و اصل و کپي شناسنامه و کارت ملي زوجين، ارائه گواهي پزشک معالج مبني بر ناباروري زوجين و سلامت زن از نظر قابليت بارداري الزامي است.)

  معاينه تعيين سن

  آزمايش DNA

  معاينه جسد و صدور جواز دفن

  صدور گواهي فوت

کالبدگشايی

 پـس از معاينـه ظاهـري بايد جسـد را کالبدگشـايي کرد. ايـن کار به سـه روش يک خطي، دو خطـي و بيضـوي انجـام مي‌گيرد کـه هرکـدام خصوصيـات خـود را داراسـت. روشـي که در کشـور ما معمول اسـت، روش يک خطي اسـت. در اين روش، جهت کالبدگشـايي ناحيه گردن، قفسـه سـينه و شکم، برشـي در وسـط بدن از چانه تا ناحيه اسـتخوان عانه (بالاي مثانه) ايجاد مي‌شود. حُسـن اين روش اين اسـت که بعد از پايان کالبدگشـايي، با دوختـن دو لبه بريدگي به يکديگر، شستشـوي جسـد و کفـن و دفن آن راحت‌تر اسـت. بـراي بازکـردن ناحيـه سـر و جمجمـه هم بايد برشـي از پشـت لاله يک گـوش، از محـل رويـش مـو در خط وسـط بـه طرف فرق سـر و از آنجا تا پشـت لاله گـوش مقابل ايجاد شـود؛ سـپس پوسـت قطعات پشـتي و جلويي تا زير پيشـاني و انتهاي ناحيه پس سـري پايين کشيده مي‌شود، به طوري که تمام استخوان‌هاي سـر نمايان شـود. در مرحله بعد، حفره اسـتخوان جمجمـه، از ناحيـه پيشـاني تا ناحيه پس سـري بـا اره بـرش داده مي‌شود. به اين ترتيب نسـوج مغـزي به خوبـي ديده مي‌شوند و مـورد معاينه قـرار مي‌گيرند.

آزمايشگاه و نمونه برداری

گاه لازم اسـت که در مسـير کالبدگشايي‌ها و معاينه‌هاي پزشـکان قانونـي، نمونه‌هايي براي ارسـال به آزمايشگاه‌هاي سم شناسي و آسيب شناسي برداشته شـود. در اين صورت نمونه‌هايي از بافت‌هاي مغـز، قلـب، کبد و ريه براي بررسي‌هاي ميکروسـکوپي و نيز نمونه‌هايي از خون، ادرار و محتويـات معـده و در صـورت ضرورت از سـاير ترشـحات بدن، جهت بررسي‌هاي سـم شناسـي تهيـه و به آزمايشگاه‌هاي مربوطه ارسـال مي‌شود.

آزمايشگاه پزشکي قانوني شامل بخش‌هاي آسيب شناسي يا پاتولوژي، سم شناسي، سرولوژي و DNA است.

سه درصد از پرونده‌هايي که وارد پزشکي قانوني مي‌شوند مربوط به جسد و 97% ديگر مربوط به بخش‌هاي معاينه‌هاي باليني و کارهاي آزمايشگاهي هستند.

جسدي که از طريق مقام قضايي يا نيروي انتظامي به پزشکي قانوني معرفي مي‌شود ممکن است از صحنه تصادف يا درگيري باشد که در بخش‌هاي مختلف آزمايشگاهي مورد بررسي قرار مي‌گيرد. اگر علت مرگ از روي ظاهر مشخص نباشد نياز به کالبدگشايي است تا علت مرگ تعيين شود. در کالبدگشايي پزشک معاينه کننده بنابر عارضه، ضايعه، مرگ مشکوک يا مواردي که در اطراف جسد از قبيل دارو، مواد مخدر، سم و… مشاهده مي‌کند نمونه برداري کرده و نمونه‌ها را براي بررسي به بخش‌هاي مختلف آزمايشگاه مي‌فرستد.

بخش پاتولوژی يا آسيب شناسی

آسيب شناسي، يکي از علوم رشته پزشکي است و وظيفه پزشکاني که در اين رشته تربيت مي‌شوند، مشخص کردن علل آسيب وارده به تک تک سلول‌ها يا بافت‌ها يا مشخص کردن آسيب‌هاي وارده به کل بدن است.

آسيب شناسي داراي 2 شاخه است: آسيب‌شناسي آناتوميکال (تشريحي)، آسيب شناسي کلينيکال (باليني). آسيب شناسي تشريحي با اعضا و اندام بدن سروکار دارد و هرگاه به هر دليلي آسيبي به بدن وارد شود با مطالعه ميکروسکوپي، مي‌توان علل آسيب به بدن را مشخص کرد. به طور مثال اگر يک خونريزي در حنجره متوفي رخ داده باشد آسيب شناسي مي‌تواند بگويد که اين خونريزي پيش از مرگ اتفاق افتاده يا پس از مرگ.

به کمک آسيب‌شناسي تشريحي حتي مي‌توان زمان آسيب را نيز مشخص کرد به طور مثال از روي تغييراتي که در سلول اتفاق مي‌افتد، مي‌توان گفت اين سلول در چه ساعتي يا چند ساعت قبل دچار حادثه شده است.

از آنجا که آزمايشگاه آسيب‌شناسي سازمان پزشکي قانوني کشور در ارتباط تنگاتنگ موضوعي و کاري با تالار تشريح است در حقيقت بايد گفت، از ابتداي شروع به کار پزشکي قانوني و انجام کالبدگشايي‌هاي اوليه، چه آن‌هايي که در بيمارستان انجام مي‌شد و چه آن‌هايي که با مرکزيت يافتن پزشکي قانوني به انجام مي‌رسيد، آزمايش‌ها و مطالعات آسيب‌شناسي نيز آغاز شده است. افتتاح رسمي آزمايشگاه آسيب‌شناسي به سه دهه پيش باز مي‌گردد و از آن زمان تاکنون آزمايشگاه آسيب شناسي سازمان پزشکي قانوني منشأ اثرات مهمي در زمينه مطالعات آسيب شناسي و پاسخ به پرونده‌هاي مربوط به پزشکي قانوني بوده ‌است.

آزمايشگاه بخش پاتولوژي يا آسيب شناسي يکي از مهمترين بخش‌هاي آزمايشگاهي در پزشکي قانوني هستند. نمونه‌هاي معمول و رايج در اين بخش، اندام‌هاي داخلي از قبيل کليه، مغز، مخچه، قلب، ريه و کبد هستند و در موارد برق گرفتگي از پوست نيز نمونه گرفته مي‌شود. در اين قسمت، نمونه‌ها را براي عمل فيکساسيون (قوام و سفت و سخت کردن نمونه) و جلوگيري از فاسد شدن در ماده‌اي به نام فرمالين 10% (10 سي‌سي فرمالين با 90 سي‌سي آب مقطر) قرار مي‌دهند. نمونه‌ها معمولاً 20 روز الي يک ماه در اين ماده قرار مي‌گيرند تا عمل فيکساسيون انجام شده و براي نمونه برداري آماده شوند. ضخامت نمونه‌هايي که گرفته مي‌شود معمولاً حدود 2 ميليمتر و 1 در 1 سانتيمتر است.

براي اطلاع از اينکه به کدام قسمت نمونه بايد دقت بيشتري شود، پرونده متوفي که شامل اطلاعات فردي وي يعني قد، وزن، جنسيت، تابعيت و همچنين خلاصه‌اي از معاينات پزشکي وي است مطالعه مي‌شود. براي مثال در بررسي قلب، ابتدا وزن قلب را براي نمونه برداري يا پاس اندازه‌گيري مي‌کنند سپس برش‌هايي کلاسيک که از روي قاعده و قوانين خاص است روي قلب انجام مي‌شود. دريچه‌ها و عروق کرنر بررسي مي‌شوند. در مورد ريه به مسائلي چون آمبولي چربي، آمبولي لخته‌هاي خون توجه مي‌شود. در پاتولوژي دو نوع تشخيص وجود دارد: تشخيص ماکروسکوپي، تشخيص ميکروسکوپي؛ تشخيص ماکروسکوپي، مشاهده چشمي نمونه از قبيل اندازه، وزن، رنگ و تغييرات ظاهري است که در پرونده درج شده و در قسمت ميکروسکوپي به کار مي‌آيد. تشخيص نهايي، تشخيص ميکروسکوپي است که ذرات ريز با استفاده از ميکروسکوپ بررسي مي‌شوند.

بعد از اينکه نمونه‌ها از قسمت نمونه برداري برداشته شدند، داخل دستگاهي به نام تيشو پروسسور که دستگاهي براي آب گيري و فيکساسيون مجدد است، قرار داده مي‌شوند. در اين دستگاه همچنين از انواع الکل (70-80-96-100)، گزيلول، فرمالين 10% و پارافين ذوب شده استفاده مي‌شود. مرحله بعدي، مرحله قالب گيري است که نمونه براي فيکس کامل يا موميايي شدن در پارافين ذوب شده، قرار داده مي‌شود، بعد از اينکه در دماي اتاق به شکل جامد و قالب در ‌آمد، براي مرحله برش آماده مي‌شود. در اين مرحله با استفاده از دستگاه ميکروتوم برش‌هايي بسيار نازک در حد چند ميکرون (2 الي 4 ميکرون) گرفته مي‌شود و بر روي لاماي شيشه‌اي قرار داده مي‌شود. روي لاما صفحه‌اي نازک قرار مي‌گيرد تا از خراب شدن نمونه جلوگيري شود. نمونه سپس وارد مرحله رنگ آميزي شده و در اين مرحله براي نمايان کردن سيتوپلاسم از رنگ آميزي هموتوکسيلين و براي نماياندن هسته از رنگ آميزي ائوذين استفاده مي‌شود و در آخر براي تشخيص نهايي به زير ميکروسکوپ مي‌رود. اگر نمونه‌ها نياز به بازبيني مجدد نداشته باشند بعد از يک سال توسط شهرداري براي دفن به آرامگاه برده مي‌شوند.

آزمايشگاه سم شناسی

بررسي مواد بيولوژيک و غيربيولوژيک از نظر وجود مواد شيميايي مانند داروها، سموم، مواد مخدر، الکل و … در آزمايشگاه سم ‌شناسي قانوني انجام مي‌شود. مواد بيولوژيک مانند خون، ادرار، نسوج و … از بدن موجود زنده نشأت مي‌گيرند. مواد غيربيولوژيک شامل داروها، مواد مخدر، الکل،‌ انواع نوشيدني و … هستند.

آزمايشگاه‌هاي سم ‌شناسي سازمان پزشکي قانوني به پيشرفته‌ترين تجهيزات روز دنيا مجهز هستند و پاسخ دهي به نمونه‌ها را در کمترين زمان ممکن انجام مي‌دهند. در اين آزمايشگاه در مورد تمام نمونه‌ها تست‌هاي غربالگري انجام مي‌شود که در اين مرحله وجود يک دارو يا ماده سمي در نمونه مورد بررسي قرار مي‌گيرد و در صورت منفي بودن نمونه، جواب به مرجع مربوطه ارسال شده و درصورت مثبت بودن پس از انجام تست‌هاي تأييدي نتيجه نهايي گزارش خواهد شد. آزمايشگاه‌هاي سم‌ شناسي به طور کلي در دو بخش اجساد و مراجعات سرپايي پاسخگوي استعلامات هستند و هر يک از اين دو بخش مراحل خاص خود را دارند.

بررسي نمونه‌های اجساد و  پذيرش نمونه

در بخش اجساد، نمونه‌ها از سالن تشريح (مرکز تشخيصي- آزمايشگاهي و تالارهاي تشريح سراسر کشور) براي کمک به تعيين علت فوت و بررسي دقيق‌تر به اين آزمايشگاه ارجاع مي‌شوند. در اين بخش اولين مرحله، پذيرش نمونه‌ها است که  از سالن تشريح به واحد پذيرش آزمايشگاه فرستاده مي‌شود. نمونه‌ها ابتدا با فرم‌هاي درخواستي سالن تشريح تطبيق داده شده و سپس شماره آزمايشگاهي مي‌گيرند. پس از آن برگه‌هاي درخواستي آزمايشگاه در اختيار متصدي پذيرش قرار گرفته و در فرم‌هاي مربوطه ثبت مي‌شود. بعد از آن فرم‌هاي تکميل شده به همراه نمونه‌ها به آزمايشگاه سم‌ شناسي فرستاده مي‌شوند.

در اين مرحله مسئول نمونه‌ گيري، نمونه‌ها را از واحد پذيرش دريافت کرده و پس از بررسي و نظارت کلي، آن‌ها را به بخش‌هاي عملياتي انتقال مي‌دهد. گاه ممکن است براي يک جسد چندين نوع درخواست آزمايشگاهي وجود داشته باشد که بر اساس نوع درخواست، نمونه به يکي از هفت بخش آزمايشگاه‌هاي سم‌ شناسي فرستاده مي‌شود. در آزمايشگاه‌هاي سم‌ شناسي با پيشرفته‌ترين تجهيزات پاسخ دهي به درخواست سالن تشريح صورت مي‌گيرد و پاسخ به واسطه واحد پذيرش براي آن‌ها ارجاع مي‌شود.

زمان پاسخدهي در اين بخش از سه روز کاري تا سه هفته متغير است. اگر نمونه‌ها نياز به بررسي دستگاهي نداشته باشند ظرف 3 تا 5 روز کاري پاسخ مربوطه در اختيار همکاران سالن تشريح قرار داده مي‌شود. در غير اين صورت با توجه به گستردگي کار و تعداد پرسنل، ممکن است بررسي آزمايشگاهي تا سه هفته نيز زمان ببرد.

مراجعات سرپايی

بخشي ديگري از خدمات آزمايشگاه سم ‌شناسي مربوط به افراد زنده (مراجعات سرپايي) است. در اين نوع از خدمات، افراد با نامه مرجع قضايي و انتظامي يا خود حضوراً براي نمونه گيري به پزشکي قانوني مراجعه مي‌کنند يا آنکه نمونه مورد نظر اعم از بيولوژيک يا غيربيولوژيک براي انجام آزمايش به پزشکي قانوني ارجاع مي‌شود. اين نمونه يا از بخش‌هاي داخلي سازمان پزشکي قانوني کشور (الکل و اعتياد) يا از دانشگاه‌هاي علوم پزشکي، بيمارستان‌ها و مراجع قضايي و انتظامي به آزمايشگاه سم ‌شناسي ارجاع مي‌شود. در اين بخش از آزمايش‌هاي سم‌ شناسي تنها مدرک مورد نياز نامه معتبر مرجع قضايي، انتظامي يا دانشگاه متقاضي درخواست کننده است. فرد مراجعه کننده در ابتداي ورود بايد نامه درخواست را به واحد پذيرش آزمايشگاه تحويل دهد تا درخواست او ثبت و براي مراحل بعدي به بخش‌هاي مربوط ارجاع شود.

در واحد پذيرش نامه درخواست آزمايش به طور دقيق بررسي، کنترل و تعرفه مربوط به انجام آزمايش از فرد اخذ مي‌شود، پس از تشکيل پرونده فرد مراجعه کننده براي آزمايش يا نمونه ارسالي به بخش مربوطه فرستاده مي‌شود.

انواع مراجعه در بخش مراجعات سرپايی

در اين بخش دو نوع مراجعه براي آزمايشگاه سم ‌شناسي وجود دارد نخست آنکه ممکن است فردي براي انجام آزمايش و نمونه گيري به آزمايشگاه پزشکي قانوني فرستاده شده باشد. در مورد اين شخص بايد به طور مستقيم در آزمايشگاه سم ‌شناسي نمونه‌گيري (خون يا ادرار) انجام شود.

نوع ديگر مراجعات آزمايشگاه سم ‌شناسي ارسال نمونه‌هاي بيولوژيک يا غيربيولوژيک به آزمايشگاه است که در اين بخش ممکن است بيمارستان‌ها يا مراکز درماني نمونه‌هايي از فرد مشکوک به مسموميت را در حالي که خود شخص در بيمارستان بستري است به پزشکي قانوني ارجاع دهند. گاهي نيز ارجاعات آزمايشگاه سم ‌شناسي داخلي و از واحدهاي معاينات سازمان است که در اين نوع ارجاع، اخذ تعرفه در آزمايشگاه وجود ندارد.

در مواردي نيز ممکن است از سوي مراجع قضايي، انتظامي يا دانشگاهي نمونه‌هايي غيربيولوژيک مانند مشروبات الکلي، قرص‌ها، مخدرها، اشيا و ابزار يافت شده در کنار اجساد (سرنگ و …) براي انجام آزمايش سم ‌شناسي و تأييد يا رد مسموميت ناشي از آن به آزمايشگاه ارجاع شود که پس از طي مرحله پذيرش، اخذ تعرفه و تشکيل پرونده به بخش‌هاي عملياتي آزمايشگاه فرستاده مي‌شود.

مراحل مختلف آزمايش

پس از تشکيل پرونده و ارجاع درخواست به آزمايشگاه‌ها مراحل فني و کارشناسي در مورد نمونه‌ها آغاز مي‌شود. مراحل آزمايش براي هر نمونه با توجه به بخش ارجاعي متفاوت است. اگر فرد زنده‌اي که مدعي است مسموم شده به آزمايشگاه ارجاع شده باشد، ابتدا شرح حال کلي از او گرفته و سپس از فرد نمونه گيري مي‌شود. پس از آن نمونه براي مراحل فني به بخش‌هاي عملياتي فرستاده خواهد شد. در موارد ارجاع نمونه به آزمايشگاه نيز از همان ابتدا بررسي فني و کارشناسي نمونه آغاز مي‌شود.

بررسي‌هاي تکميلي (در صورت نياز)، درخواست مشاوره، استفاده از روش‌هاي تأييدي، بررسي پرونده‌هاي باليني (در صورت وجود)، کنترل نهايي و … همگي جزئي از مراحل آزمايش در آزمايشگاه سم‌ شناسي است که براي حصول نتيجه و پاسخ نهايي درخواست انجام مي‌شود.

آزمايشگاه سم ‌شناسي قانوني به طور کلي شامل هفت بخش تخصصي است که يکي از اين  بخش‌هاي هفتگانه بخش دستگاهي و ساير قسمت‌ها به شکل تخصصي مربوط به بررسي ارجاعات مختلف آزمايشگاه با موضوعات مواد مخدر، الکل، دارو و … است.

طول زمان پاسخ دهی در آزمايشگاه سم‌ شناسی

پاسخ به استعلامات در آزمايشگاه سم ‌شناسي اگر نيازي به بررسي در بخش دستگاهي نباشد به طور متوسط 3 تا 5 روز کاري زمان مي‌برد. در غير اين صورت و با ارجاع نمونه به بخش دستگاهي بايد 3 روز کاري به زمان اعلام شده ديگر اضافه کرد.

بخش سم ‌شناسي که يکي از بخش‌هاي چهار گانه آزمايشگاه پزشکي قانوني است و حدود 70%-60% کارهاي بخش آزمايشگاهي پزشکي قانوني را انجام مي‌دهد. نمونه‌هايي که وارد اين بخش مي‌شوند دو دسته هستند:

   نمونه‌هاي بيولوژيک که از بدن فرد گرفته مي‌شود: خون، ادرار، صفرا، کبد.

   نمونه‌هاي غير بيولوژيک که از بدن فرد گرفته نمي‌شود:

سرنگ يا بسته غذايي پيدا شده در کنار جسد.

نمونه‌هاي بيولوژيک خود به دو دسته تقسيم مي‌شوند:

  نمونه‌هايي که از بدن فرد زنده گرفته مي‌شود؛ آزمايش خون براي تشخيص وجود الکل

  نمونه‌هايي که از بدن فرد فوت شده گرفته مي‌شود: مايع داخل چشم به نام زجاجيه

براي تشخيص الکل در فرد زنده از سه طريق مي‌توان نمونه برداري کرد:

  هواي تنفسي فرد: در اين روش براي تشخيص الکل موجود در بدن فرد زنده از دستگاه «حساس سنج تنفسي» استفاده مي‌شود که بسته به فرد داراي طرق مختلفي است و در هر مرحله شدت حساسيت دستگاه بيشتر مي‌شود.

  خون: براي فرد زنده بهترين حالت براي تشخيص الکل «خون» است. در اين روش آزمايش خون از دستگاه GC که توانايي بسيار بالايي دارد استفاده مي‌شود. اين دستگاه ميزان ميليگرم در دسي ليتر خون که هرچه الکل در آن است را نشان مي‌دهد.

  ادرار: از طريق ادرار نيز مي‌توان به شناسايي الکل در فرد پي برد.

براي تشخيص الکل در فرد فوت شده سه نمونه مي‌توان نمونه برداري کرد:

  زجاجيه: در چشم انسان سلول‌هاي دفاعي وجود ندارد در نتيجه واکنش شيميايي در آن صورت نمي‌گيرد. بعد از فوت فرد، بدن وي به دليل تجزيه توسط ميکروب‌ها، مقداري الکل در بدن به وجود مي‌آيد (بسته به ميزان فساد). زجاجيه به مدت 24 ساعت سالم مي‌ماند و تغييري در آن رخ نمي‌دهد با اين آزمايش اگر فردي الکل مصرف کرده باشد در زجاجيه چشم او مشخص مي‌شود.

  خون: در اين روش براي تشخيص الکل در خون از روش GC استفاده مي‌شود. همانطور که مشخص است نقطه جوش الکل از آب کمتر است. در اين روش خون را در بالن شيشه‌اي قرار داده و به آن گرما مي‌دهند. در اثر گرما ابتدا الکل تقطير مي‌شود و سپس آب (ابتدا دو سي‌سي خون را تقطير مي‌کنند بعد از تقطير، دو سي‌سي اول تقطير شده الکل و باقي مانده، آب است). نمونه‌هاي بعدي؛ نمونه‌هاي دارو، مواد مخدر و … در اين روش از نمونه خون، محتويات معده، کبد، صفرا، زجاجيه، ادرار، ريه، مغز و کليه‌ها استفاده مي‌شود.

براي تشخيص اينکه فرد متوفي از ماده مخدر استفاده کرده يا خير از نمونه خون، صفرا، ادرار و محتويات معده استفاده مي‌شود. بهترين نمونه براي تشخيص اين مواد، ادرار و صفرا است زيرا اين مواد داخل صفرا تجمع کرده و مقداري از اين مواد نيز از طريق ادرار دفع مي‌شوند.

  ادرار: براي اين روش از نوارهاي تستي همانند بي بي چک که داراي نمودار و خط‌هاي درجه بندي است استفاده مي‌شود. اگر ادرار فرد با مرفين تست، مثبت شد به مرحله بعدي که مرحله TLC است مي‌رود. TLC صفحه‌هاي شيشه‌اي هستند که روي سطح آن‌ها ماده‌اي وجود دارد. هنگامي که اين صفحه را در حلال قرار مي‌دهند هر ماده بر اساس وزن مولکولي نسبت به جاذبه زمين در يک سطح قرار مي‌گيرد. در روش بالاتر، از دستگاه‌هاي پيشرفته‌تر HPLC (کروماتوگرافي با روش بالاتر) و دستگاه (GCMC) استفاده مي‌شود.

اين تست‌ها چون براي فرد زنده به کار مي‌رود، در فرد فوت شده براي تشخيص مواد مخدر در بدن وي مستقيماً به روش TLC انجام مي‌شود.

در افرادي که در اثر گاز مونو اکسيدکربن دچار گاز گرفتگي مي‌شوند، اين گاز تمايل بسياري به اتصال به خون دارد به همين دليل اکسيژن را از دور هموگلوبين خون جدا مي‌سازد و خود به خون مي‌چسبد (اين گاز تمايلش به اتصال به خون 200 برابر اکسيژن است). نمونه‌اي که براي اين روش در نظر گرفته مي‌شود روش آزمايش خون است و دستگاهي که براي شناسايي آن استفاده مي‌شود دستگاه اسپکتوفوتومتري است.

مواد دارويي در بدن فرد در قسمت کبد تجمع پيدا مي‌کنند، براي آزمايش ابتدا 250 گرم از لپ راست کبد را گرفته و براي قرار گرفتن در حلال، توسط دستگاهي به نام هموژنايزه به ذرات بسيار ريز تبديل مي‌کنند تا سطح تماس بيشتري با حلال داشته باشد، مواد نسبت به حلال واکنش نشان مي‌دهد و از کبد خارج مي‌شوند در اينجا کبد نقش PH را دارد.

آزمايشگاه سرولوژي و DNA

آزمايشگاه سرولوژي و DNA يکي از آزمايشگاه‌هاي مهم آزمايشگاه مرجع پزشکي قانوني است. تست‌هايي که گرفته مي‌شود هم مربوط به مراجعين زنده و هم مربوط به اجساد است. قدمت آزمايشگاه سرولوژي به سال‌ 1320 برمي‌گردد که با استفاده از تجارب و تکنيک‌هاي رايج در آن زمان صورت مي‌گرفت و به تدريج با گسترش و توسعه امکانات و فناوري‌ها، فعاليت‌هاي اين آزمايشگاه نيز هر چه بيشتر جنبه تخصصي به خود گرفت.

در حال حاضر با استفاده از تجارب کارشناسان زبده در اين بخش، آزمايش‌هاي مربوط به تجسس و تعيين بنيان خون، تعيين گروه‌هاي خوني، تعيين گروه‌هاي فرعي خون، تعيين گروه‌هاي خوني از روي نمونه‌هاي لکه و مو، آزمايش بارداري، بررسي انساب با استفاده از گروه‌هاي فرعي خون (ابوت، بنوت و…)، تطابق مو، آزمايش خون در ادرار در حوادث و ضربه به کليه‌ها، بررسي موارد تجاوزات جنسي و بسياري از آزمايش‌هاي موردي ديگر انجام مي‌شود. با توجه به گستردگي آزمايش‌ها هر يک از آزمايش‌هاي فوق مي‌تواند بر روي مراجعين زنده يا بر روي اجساد انجام شود.

آزمايشگاه DNA سازمان پزشکي قانوني کشور در سال 1374 تاسيس شد و به عنوان نخستين مرکز پيشرفته تعيين هويت و کشف جرم با استفاده از DNA Typing در ايران شروع به فعاليت کرد.

کاربردهاي اين روش در پزشکي قانوني شامل بررسي خويشاوندي (اثبات ابوت، بنوت، مادري، خواهري و برادري) تعيين هويت دقيق مجرم از روي مواد و آثار به جا مانده در صحنه جرم شامل تمام مايعات بيولوژيک (خون، ادرار، بزاق، ترشحات، مني و…) و نيز کليه بافت‌ها شامل پوست، مو، استخوان، غضروف و دندان است. تعيين فرد يا افراد متجاوز به عنف، تعيين هويت اجساد در مواردي که جسد متلاشي شده باشد از ديگر وظايف اين آزمايشگاه است. بخش عمده‌اي از فعاليت‌هاي اين بخش ادامه آزمايش‌هاي تاييدي انجام شده در بخش سرولوژي است.

موفقيت آزمايشگاه DNA بستگي زيادي به تعداد نمونه‌هاي ارسالي و حفظ نمونه از آلودگي‌هاي ميکروبي و عواملي نظير گرد و خاک و چربي دارد. با استفاده از تکنيک‌هاي DNA مي‌توان بسياري از مبهمات و معضلات پرونده‌ها را حل کرد.

از نقطه نظر تکنيکي در حال حاضر براي DNA Typing يازده سايت مورد بررسي قرار مي‌گيرد و نتايج حاصل با تقريب 99/99% بيان مي‌شود لذا در مواردي که ابوت فرد تأييد نمي‌شود يا در حقيقت تجانسي بين سايت‌هاي مورد بررسي افراد مشاهده نمي‌شود، چنين نتيجه‌اي کاملاً قاطع است.

تست‌های مراجعين سرپايی

در سرولوژي بررسي گروه‌هاي خوني، شامل A، B، O، AB وRH است که توسط 4 ديال انجام مي‌شود. آنتي ژن‌هايي که بر روي سطح خون هستند براي تشخيص هويت، مورد آزمايش قرار مي‌گيرند. موارد بعدي در اين بخش، بررسي ميکروسکوپي ادرار و … همچنين، بررسي سرولوژي اسپرموگرام هستند که بر اثر صدمات تصادف، نازايي و اثبات اين موارد، مراجعه مي‌شود. تست بعدي، بررسي تجاوز به عنف يا مورد لواط است که در نمونه‌هاي ارسالي اسيد فسفاتاز لکه‌هاي آلوده به ترشحات Semen بررسي مي‌شوند.

تست بررسي بارداري براي مراجعاني که مي‌خواهند طلاق بگيرند در دو مرحله به فاصله 14 روز انجام مي‌شود. همچنين تست بررسي بيماري سيفيلس يا VDRL به منظور جلوگيري از بيماري‌هاي مقاربتي براي مراجعين و کساني که مي‌خواهند در ادارات دولتي استخدام شوند انجام مي‌شود. يکي از مهمترين تست‌هاي اين بخش تست بررسي ابوت از طريق بررسي 24 آنتي ژن گروه خوني اصلي و فرعي است که در سطح گروه خوني همه افراد وجود دارد.

تست‌هايی بر روی اجساد

  تست بررسي گروه خون بر روي لکه‌هاي خون يا نمونه‌هاي خون فاسد به روش ابزرشن.

  تست بررسي هويت لکه مشکوک به خون به روش بنزيدين که بعد از اثبات اينکه لکه خون است لازم است ثابت شود که مربوط به انسان است يا حيوان.

  بررسي اسيد فسفاتاز لکه‌هاي Semen که از صحنه جرم منتقل و بررسي مي‌شود.

  بررسي ترشحات بزاق بر روي فيلتر سيگار يا آدامس جويده شده، غذاها و چاي باقي مانده.

 بررسي نمونه‌هاي خوني باز مانده براي تشخيص هويت و نسبت جسد براي بررسي نسبت ابوت و اخوت (خواهر و برادري) از طريق نمونه گيري خون انجام مي‌شود بعد از آن DNA استخراج مي‌شود و سپس با کمک PCR نمونه‌هاي استخراج شده با توان 109 تکثير داده شده و در آخر به کمک تکنيک الکتروفورز جدا سازي و آناليز ژن‌هاي مورد نظر انجام مي‌شود.

  در بررسي DNA براي تست بررسي هويت اجسادي که مجهول الهويه هستند از نمونه‌هاي خون، کبد و طحال استفاده مي‌کنند.

  تمام اعضاي بدن انسان براي DNA قابل نمونه برداري هستند به جز گلبول‌هاي قرمز. نمونه‌ها براي تطبيق با افراد مظنون توسط بانک اطلاعاتي بررسي شده و احراز هويت انجام مي‌شود.

منابع

1- پوريا جوکار، آشنايي اجمالي با مرکز آزمايشگاهي پزشکي قانوني کهريزک، رسائل بهار 1394 شماره 2.

2- rasekhoon.net

3- mizanonline.com

4- lmo.ir

5- ensani.ir

6- adleiranian.co