مصاحبه با لازوتکين فضانورد روس در زمينه ي مهندسي پزشکي

نویسنده: مهندس نيلوفر احمدي مرزدشتي niloofar.ahmadi@srbiau.ac.ir

در روزهاي 3 تا 9 شهريور ماه 94 (معادل با 25 تا 30 آگوست 2015) دوازدهمين نمايشگاه هوافضاي مسکو  به مدت شش روز با عنوان “ماکس 2015” در شهرک ژکوفسکي در 25 کيلومتري جنوب شرق مسکو برگزار شد. بدون شک ماکس يکي از بزرگ ترين و چشم گيرترين نمايشگاه هاي هوايي و فضايي در سراسر جهان است که هر دو سال يک بار در همين مکان و زمان برگزار مي شود. بيش از 90 درصد توان تحقيقاتي، مهندسي و عملياتي هوافضايي غيرراهبردي روز روسيه، در حوزه هاي مختلف از قبيل هوانوردي  و هواپيمايي، فضاپزشکي، موشکي، ارگونومي، ابزار و آلات دقيق و … در اين نمايشگاه عرضه مي شود.
در زمان اتحاد شوروي اين نمايشگاه به صورت مانورها و جشن هاي هوايي ادامه داشت اما به شکل کنوني خود بعد از فروپاشي اتحاد شوروي از سال 1993 شروع به کار کرد. اين نمايشگاه به طور مستقيم تحت نظارت نخست وزير روسيه برگزار شد. ماکس يکي از نمايشگاه هايي است که در نوع خود در سطح بسيار بالايي برگزار مي گردد به همين علت هم اغلب شخص رئيس جمهور روسيه آن را افتتاح مي کند.
در اين نمايشگاه 26 سالن وسيع وجود داشت که بيشتر از همه سالن روسکاسموس با نمايش حدود 190 مدل سامانه هاي فضايي، نمايه اي بود از توان فضايي حال حاضر و روياهاي آينده روسيه. اين سالن احتمالاً پر ازدحام ترين و پر بيننده ترين غرفه نمايشگاه را تشکيل مي داد.
در آنجا بر آن شدم که با يکي از فضانوردان که  در ساخت لباس فضايي دستي داشت مصاحبه اي داشته باشم.

 سلام آقاي الکساندر لازوتکين. من نيلوفر احمدي به عنوان خبرنگار ماهنامه مهندسي پزشکي از ايران هستم. مخاطبان ما مشتاق اند تا از شما شناختي داشته باشند. از اينکه اين ملاقات را قبول کرديد از شما سپاسگزاريم. همه شما را به عنوان فضانوردي ماجراجو مي شناسند. خواهش مي کنم کمي درباره زندگي جالبتان براي ما بگوييد. شما متولد چه سالي هستيد؟ در کجا متولد شديد؟
من متولد 30 اکتبر سال 1957 ميلادي (معادل با 8 آبان 1336) هستم. 57 ساله هستم. من در کشور روسيه و در مسکو به دنيا آمدم.

 تحصيلات شما در چه مقطعي است؟ کدام دانشگاه؟ و چه رشته اي؟
در سال 1975 دبيرستان را در منطقه پرومايکسي مسکو به پايان رساندم. در سال 1981 به عنوان مهندس مکانيک با تخصص مکانيک تجهيزات پروازي از پژوهشکده حمل و نقل هوايي مسکو فارغ التحصيل شدم. درجه مهندس مکانيک خود را با تخصص طراحي و آزمايش تجهيزات پروازي گرفته ام. از آوريل سال 1981 به عنوان مهندس در بخش شماره607 پژوهشکده حمل و نقل هوايي مسکو کارمي کردم. در واقع، مهندس طراح سامانه هاي فضايي موسسه انرگيا بودم. در اين موسسه طراحي و ساخت بيشتر ناوهاي کيهاني روسيه (و در گذشته شوروي) در آن انجام مي شود و يادگار سرگئي کاراليف طراح برجسته سامانه هاي فضايي و موشکي شوروي به شمار مي رود.

 چرا شما انتخاب شديد؟ چه عاملي باعث شد که شما به فضا برويد؟ و چه زماني؟
در سال 1989 مسولان انرگيا من را به عنوان نامزد سفر به فضا براي معاينه پزشکي به انستيتوي بررسي مشکلات پزشکي روسيه فرستادند. بعد از معاينه کامل مشخص شد که من توانايي سفر به فضا را دارم. در  3 مارس سال 1992 ميلادي براي فضانوردي گزينش شدم. عملا از 1992 در مرکز آموزش فضانوردان دوره تعليمات عمومي فضانوردي را طي کردم و بعد از عبور از مراحل دشوار آموزش و تمرين, بالاخره در 1994 موفق به دريافت گواهينامه فضانوردي شدم و سرانجام 10 فوريه سال 1997 به عنوان مهندس پرواز سفينه فضايي «سايوز 25» به فرمانده واسيلي تسيبليف و دوست همراهي رينولد اوالد راهي مجتمع مداري مير شدم.

 چه جوايزي تا الان دريافت کرده ايد؟
من درجه نظامي ستوان 1 و مدال قهرمان فدراسيون روسيه  “براي شايستگي در اکتشافات فضايي”، مدال ناسا “براي پرواز به فضا” و مدال فضانورد فدرال روسيه را دريافت کرده ام.

 همان طور که مي دانيد ماهنامه ما در زمينه مهندسي پزشکي است و من قسمت هاي مهندسي پزشکي در فضا را مي نويسم. به نظر شما به عنوان فضانورد که حضور در فضا را تجربه کرده ايد در کدام ناحيه زيستي مرتبط به فضا هنوز جاي کار و تحقيقات مهندسي پزشکي وجود دارد؟
سوال بسيار خوب و هوشمندانه اي کرديد. من شخصاً در دو قسمت  زيستي بسيار اذيت شدم. مطمئن هستم که ديگر فضانوردان نيز اين مشکل را دارند. اگر جامعه مهندسي پزشکي بتواند راهکارهايي در اين زمينه ارائه نمايد، از ديد من کمک زيادي به توسعه علوم و صنايع فضانوردي و فضا پزشکي کرده است.
اولين، بدترين اتفاقي که براي تمام فضانوردان چه در زمان پرتاب و چه در زمان فرود رخ ميدهد، شدت فشاري است که به بدن آنها وارد ميشود. در زمان پرتاب، فشار معادل سه برابر وزن فضانورد به او وارد ميشود، اما شرايط در زمان فرود بدتر است.  من شخصاً سختي مشکل پرواز را موقعي فهميدم که در هنگام برگشت به زمين بوديم. در اين زمان فشار حدود 5 برابر و گاهي حتي 10 برابر وزن بدن فضانورد به بدن او وارد ميشود که در اين زمانها فضانوردان بهسختي ميتوانند سر و دست خود را تکان دهند. با اين که ما لباس هاي ضد فشار مي پوشيم، اما آنقدر ها با فشار مقابله نمي کند. فشاري که به قفسه سينه مي آيد واقعا غير قابل توصيف است. بهترين حالت ممکن که صندلي هاي سفينه از لحاظ ارگونوميک کم ترين فشار را به بدن انسان وارد کند در حالت نيمه خوابيده است. اگر در هنگام پرتاب يا فرود ما در حالت نميه خوابيده نباشيم ممکن است شتاب حاصله باعث کوري يا شکستگي مهره استخوان هاي ما شود. در نتيجه اين قسمت بسيار جاي کار دارد. يعني مهندسان پزشکي اگر طرحي ارايه دهند که موجب تکامل لباس فضانوردي ضد فشار (لباسي نارنجي رنگ) شود يا طراحي صندلي سفينه به صورتي که بتواند ميزان فشار حاصل وارد بر بدن را کم کند، مطمئناً اين طرح جايزه خواهد گرفت و به کار خواهد آمد.
دوم بيماري حرکت در فضا، که تقريباً گريبان هر فضانوردي را مي گيرد. مثل ماشين گرفتگي مي ماند. مدام حالت تهوع داريد. اين حالت يک هفته طول مي کشد. اما قضيه به اين راحتي نيست. شما نبايد در فضا بالا بياوريد!! چرا که مايعات در فضا پخش ميشوند. و مايع خارج شده ممکن است محيط ايستگاه را کثيف کند و به دستگاه ها آسيب برساند. به غير از آن چون در فضا جاذبه وجود ندارد نحوه بالا آوردن ممکن است موجب خفگي فضانورد بشود. خيلي از تمرينات قبل پرواز مرتبط به استفاده از کيسه حالت تهوع است. اصولا فضانورداني که نسبت به بيماري حرکت مقاوم ترند زودتر انتخاب مي شوند. اما اگر مهندسان پزشکي سيستمي را طراحي کنند که بتواند مانع بروز بيماري حرکت شود کار بزرگي انجام داده اند. تحقيقات زيادي در اين زمينه در حال انجام است و چون دانشمندان بيماري اختلال حرکت  در فضا را مرتبط با سيستم عصبي و تعادلي مي دانند از وسايل پزشکي مختلف استفاده کرده اند.

 مي توانيد اين دستگاه ها را نام ببريد؟
بله چرا که نه، صندلي چرخان، نرو فيدبک، گالوانومتر شوکي براي گوش مياني، کيسه هاي هوشمند و…. همين جا نکتهاي را بگويم تا يادم نرفته است. چندين سال قبل اگر اشتباه نکرده باشم در شهرک ستارگان (شهري که فضانوردان را براي فضا تعليم مي دهد) يا در موسسه تحقيقات مشکلات پزشکي  در روسيه تحقيقي در زمينه استفاده از داروها و تجهيزات پزشکي در فضا صورت گرفت. طبق نتايج گفته شده به دلايل ناشناخته زيادي بسياري از داروها به خصوص داروهايي که روي سيستم مغز و اعصاب اثر گذارند؛ در فضا کارايي خود را ازدست مي دهند. در نتيجه پزشکان بيشتر سعي مي کنند براي درمان از دستگاه هاي پزشکي استفاده کنند چرا که عوارض داروهاي اعصاب و روان را ندارد.

 در هنگام پرواز چه حسي داشتيد؟ ضربان قلبتان به چند رسيد؟
من قبل از اين که پرواز کنم دوره ي آمادگي پرتاب و پروازي خيلي طولاني را ديده بودم. من خيلي استرس داشتم و فکر مي کردم اگر در سفينه سايوز بشينم هنگام پرتاب قلبم شديد بزند. اما بعد از اين که در سفينه فضايي نشستم. هيچ استرسي نداشتم و نبض من عادي بود. ضربان قلب من طبيعي کار مي کرد. ضربان قلب من در هنگام برگشت بيشتر بود چون استرس بيش تري داشتم.

 چه مدت در فضا بوديد؟ با کدام سفينه رفتيد؟و در کدام ايستگاه فضايي مستقر شديد؟
من 184 روز و 22 ساعت و 7 دقيقه در فضا بودم.  تقريباً کمي بيشتر از 6 ماه در ايستگاه فضايي مير اقامت داشتم. همراهان من واسيلي تسيبليف و رينهولد اوالد بودند. ما در 15 اوت 1997 به زمين بازگشتيم.

 چندبار به فضا سفر کرده ايد؟
من همان يکبار سفر کردم. در سال 2002 مجدداً به تمرين براي سفر به فضا مشغول شدم اما در اوت 2005 در حالي که در آمريکا به تمرين هاي قبل از ماموريت مشغول بودم و قرار بود به عنوان يکي از خدمه چهاردهم ايستگاه فضايي بين المللي مدتي بعد باز هم به فضا سفر کنم, ضمن آموزش در مرکز فضايي هوستون، ناگهان دچار مشکل قلبي شدم و در بيمارستان بستري گرديدم. پزشکان در آنجا مرا از ادامه تمرين منع کردند. در بازگشت به مسکو مجددا مورد معاينه قرار گرفتم و بالاخره براساس تصميمات کميسيون عالي پزشکي در نوامبر 2007 از سفر به فضا کنار گذاشته شدم.

 پس از بازگشت به فضا چه شغلي را دنبال مي کنيد؟
از سال 2010 نيز به عنوان معاون مدير امور علمي و آموزشي و روابط عمومي موزه يادمان فضايي و از 2011 تا 2014 مدير موزه يادمان فضايي فعاليت کردم و امروز به عنوان يکي از مديران کليدي موسسه زوزدا سازنده تجهيزات فضايي و وسايل ايمني فضانوردان فعاليت دارم که بسيار مرتبط با رشته شما است. در واقع طراحان صنعتي و مهندسان زيستي در آن نقش کليدي ايفا مي کنند.

مي شود چند دستگاه زيستي مرتبط با رشته ما را که در موسسه شما ساخته مي شود براي ما نام ببريد.
براي مثال، باروکامرا، اتاقکي بسيار کوچک تک نفره و قابل حمل و نقل اما مجهز که شما در آن مي توانيد فشار هوا، رطوبت و دماي ارتفاعات مختلف را تجربه کنيد و سيگنال هاي حياتي شما گزارش شود. رفتار فيزيولوژيک بدن فرد در شرايط مختلف بررسي مي شود.  البته نمونه کامل تر آن در شهرک ستارگان است. يا پک اکسيژن تراپي، که همه در فضا پزشکي کاربرد دارد و هم به عنوان درمان سوختگي هاي شديد در زمين استفاده مي شود و شيوه اي نو است.

 وظيفه شما در آن جا چه بود؟ انجام چه آزمايشاتي در فضا به عهده شما بوده است؟
طبق برنامه ايستگاه مداري مير، بايد هميشه ساکناني ميداشت که در آن فعاليت کنند. يعني بر خلاف ايستگاههاي فضايي قبلي که ممکن بود ماهها به شکل بدون سرنشين در مدار بچرخند، مير گروههاي کشيک دائمي داشت. هر گروه، ايستگاه را از نفرات قبل تحويل ميگرفت و پژوهشهاي علمي و فني آن ها، همچنين برنامههاي جديدي در زمينههاي مختلف پزشکي، فناوري، ستارهشناسي، زمين شناسي و غيره را به انجام ميرساند و پس از خاتمه مأموريت به فضانوردان بعدي تحويل ميداد. ما هم چنين وظيفهاي داشتيم. بايد بگويم آزمايشات پيچيده اي انجام مي داديم. مثلا حدود 200 آزمايش پزشکي، 200 آزمايش مربوط به فلزات و 20 نوع آزمايش بيوتکنولوژي انجام داديم. همچنين شروع به پرورش چند نوع گياه کرديم و از چند حيوان هم مراقبت مي کرديم. در فضا تجهيزات زيستي خاصي براي رشد گياهان و پرورش حيوانات به کار گرفته مي شود. چون براي رشد گياهان از شيوه هيدروپونيک (کشت بدون خاک) استفاده مي شود. در واقع فضا نيازمند مهندسان زيستي است نه فقط مهندسي پزشکي!

 آقاي لازوتکين، با مرور سفر پرماجراي شما با سايوز تي.ام ـ 25 شروع ميکنيم؛ پروازي که عادي نبود و در زمان خودش سر و صداي زيادي در رسانه ها به پا کرد. درباره حوادث آن سفر برايمان بگوييد.
سوال بسيار خوبي بود. کوتاه عرض مي کنم که از اين دو حادثه مي شود فيلم هاي سينمايي توليد کرد. وقتي ما در ايستگاه بوديم، از فرمانده آپولو 13 که در لندن بود، سوال کردم که خطرناک ترين لحظه از نظر شما زماني بود که شما ماه را دور ميزديد يا زماني که در ايستگاه فضايي مير، آتش سوزي شد، وي پاسخ داد خطرناک ترين لحظه مربوط به شما روس ها بوده است.
ناو ما 11 فوريه 1997 (23 بهمن 1375) به مجتمع مداري مير متصل شد و 12 روز بعد در روز 23 فوريه يک آتشسوزي در ايستگاه رخ داد. ماجراي آتش سوزي اين بود که ما  دستگاهي استوانه اي شکل داريم که اکسيژن توليد مي کند. هنگامي که اين آتش سوزي رخ داد، به دليل دماي بسيار بالاي سوخت اکسيژن، دستگاه آلومينيومي دچار آتش سوزي شد. ما بلافاصله وارد عمل شديم و توانستيم آن را خاموش کنيم. اولين عکس العمل ما اين بود که اين دستگاه استوانه اي شکل را به سرعت جدا کرديم و طي 15دقيقه شروع به خاموش کردن آتش کرديم و در تمام طول شب، هواي داخل ايستگاه را تصفيه مي کرديم. البته مدتي مجبور بوديم ماسک بزنيم تا دود و عوارض ديگر اين آتشسوزي کاملا از بين برود.
حادثه ديگري که در جريان سفرم اتفاق افتاد، تصادف ناو باربري پروگرس بود که سابقه قبلي نداشت. بعد از آن نيز چنين اتفاقي نيفتاد.
شما ميدانيد که سالهاست، تدارکات ايستگاههاي فضايي را ناوهاي باربري بدون سرنشين پروگرس انجام ميدهند. در دوره اقامت ما هم چند سفينه پروگرس براي ما آب، غذا و تجهيزات ضروري ديگر ميآورد. در چارچوب يک آزمايش قرار بود، پروگرس ام ـ 34 توسط واسيلي تسيبليف فرمانده گروه ما از مجتمع مير جدا و مجددا به آن متصل شود. ناو پروگرس، در ساعت 10 و 22 دقيقه 24 ژوئن 1997 (سوم تير 1376) از مجتمع مداري مير جدا شد و طبق برنامه بايد روز بعد اتصال مجدد صورت ميگرفت. روز بعد درساعت 9 و 18 دقيقه تسيبليف هدايت پروگرس را به عهده گرفت. اينکار را نه از داخل پروگرس، بلکه از مير و با استفاده از دستگاه هاي ارتباطي بين دو ناو انجام مي داد. اما زمان اتصال، ناو از فرمان تسيبليف سرپيچي کرد و کنترل ناو از دست تسبليف خارج شد و در مسيري نامعلوم حرکتش را ادامه داد که ناگهان صداي وحشتناکي شنيديم و فشار هوا شروع به کم شدن کرد.  در باره برخورد سفينه باربري پروگرس، بايد بگويم، به دليل سرعت بيش از اندازه اين سفينه بي سرنشين و ناتواني در کنترل آن، اين حادثه پيش آمد و شدت ضربه باعث سوراخ شدن ايستگاه فضايي شد. ما حس مي کرديم که هواي ايستگاه داشت تخليه مي شد. ما بلافاصله عکسالعمل نشان داديم. بنابراين سريع دريچه را بستيم و قسمت آسيب ديده را از قسمت هاي سالم جداکرديم و هواي درون ايستگاه بعد از مدتي به حالت عادي برگشت.
شدت ضربه همچنين باعث چرخش ايستگاه شد و برق ايستگاه براي مدتي قطع شد. سيستم ها از کار افتاد و ما نمي توانستيم با زمين ارتباط برقرار کنيم. تصميم گرفتيم. باطري هاي خورشيدي اضطراري را به کار اندازيم و به اين ترتيب برق ايستگاه مجددا وصل شد. در آن موقع خوشحال بوديم. برق آشپزخانه هم وصل شد و ما قهوه نوشيديم و اوضاع بعد از مدتي عادي شد.
مرکز هدايت پرواز به ما دستور داد براي بازگشت اضطراري آماده شويم، اما بعدا و پس از بررسي جوانب مختلف حادثه، اعلام کرد خطري ما را تهديد نميکند و ميتوانيم به کارمان ادامه دهيم. معلوم شد که ناو با واحد اسپکتر که بخشي از مجتمع مداري مير بود تصادف کرده و بخشي از مجتمع مداري مير به نام اسپکتر صدمهديده است. پروگرس به واحد اسپکتر و باتريهاي خورشيدي آن برخورد کرده بود. به اين ترتيب واحد اسپکتر و باتري هاي خورشيدي آن صدمه ديد. پرواز ما نشان داد هرقدر که از کامل بودن تجهيزات زيستي مطمئن باشيم، ولي باز انسان بايد براي رفع اشکال در کنار آن ها حضور داشته باشد.
 يعني شما با مبحث تله سرجري توسط رباتها در فضا مخالفيد؟
بله، استفاده از ربات هاي پزشک و پرستار و جراح در فضا بسيار خوب است اما معتقدم که ربات ها نيز گاهي دچار اشکال مي شوند. ما که نمي توانيم امنيت جاني فضانورد را قرباني اين اشکال يا اشتباهات کنيم. من متعقدم که وجود ربات هاي پزشکي به همراه انسان مي تواند راندمان سلامت خدمه در فضا را بالا ببرد. نه به تنهايي!

 آيا در ايستگاه فضايي مير در فضا اينترنت موجود بود؟ ديتاهاي پزشکي از چه طريقي به زمين انتقال مي يافتند؟
خب دسترسي داشتن به اينترنت در فضا يک چيز جديد براي بشر است. در زمان ايستگاه فضايي مير اين امکانات مهيا نبود اما در ايستگاه فضايي بين المللي يک لپ تاپ موجودبود که از راه دور کامپيوتري روي زمين آن را کنترل ميکرد. انتقال داده هاي پزشکي از ايستگاه مير به زمين توسط امواج راديويي صورت مي گرفت  و با تأخير، گاهي هم ارتباط قطع مي شد. گاهي ديتا ها را با سفينه به زمين مي فرستاديم.

 حداکثر مدت زمان مجازي که فرد مي تواند در فضا باشد چه قدر است؟
بيش ترين زماني که تا به حال يک فرد در فضا مانده است توسط فضانورد روسي و به مدت يک سال و نيم بوده است.

 با توجه به فاصله زياد قزاقستان تا مسکو، چرا بعد از فروپاشي شوروي سفينه ها همچنان در قزاقستان فرود ميآيند؟ اين براي حمل ابزار پزشکي لازم، دشوار نيست؟
ميتوان گفت بازيابي يک سفينه فضايي و سرنشينانش اهميتي بيشتر از پرتاب دارد. درست است که پرتاب و فرود سفينه به طور خودکار انجام ميشود، اما پس از فرود بايد بلافاصله به کمک فضانورد شتافت؛ چه اين سفر يکروزه باشد و چه يک ساله. به همين دليل بايد محل فرود از قبل تعيين شود و گروه نجات با تجهيزات کامل، منتظر ورود فضانوردان باشند.
در پروازهاي يوري گاگارين محل فرود در مناطق نزديکتر نسبت به مسکو در نظر گرفته شد که با مشکلاتي همراه شد. به همين دليل تصميم گرفتند فرودها در محلي کاملا دور از مناطق مسکوني انجام شود زيرا کوچکترين خطايي در زاويه يا زمان، تاثير زيادي بر محل فرود ميگذارد و انتقال سامانههاي بازيابي فضانورد ازجمله تجهيزات پزشکي با دردسر همراه خواهد بود. به همين دليل قزاقستان براي فرود انتخاب شد. امروز گروه نجات با چندين بالگرد، تجهيزات بيمارستاني وسيع و امکانات بسيار مجهز براي جلوگيري از هر گونه حادثه در قزاقستان مستقر است. اين گروه از يکي دو روز قبل از پرتاب آمادهاند تا اگر ضمن پرتاب حادثهاي رخ داد، وارد عمليات شوند. آنها تا زمان ورود فضانوردان به ايستگاه فضايي در حال آمادهباش کامل هستند. بعد از اطمينان از اتصال سفينه به ايستگاه و آغاز ماموريت فضانوردان و مطمئن شدن از روال طبيعي کار، وضعيت اضطراري آنها خاتمه پيدا ميکند، اما همچنان ميتوانند طي چند ساعت آماده عمليات شوند.
زمان بازگشت نيز مدتي قبل از آغاز عمليات برگشت فضاپيما به زمين اين گروه آماده ميشوند تا وارد عمل شوند. گرچه نقطه فرود مشخص است و عوامل نجات در محدوده آن محل مستقر هستند، اما همچنان آمادگي دارند اگر سفينه به طور پيشبيني نشده در محل ديگري فرود آمد، به آنجا اعزام شوند.

 شما پيشرفت مهندسي پزشکي و تجهيزات حياتي در فضا را چگونه مي بينيد؟
در زمان ايستگاه هاي فضايي ساليوت اين تجهيزات خيلي کم بودند چرا که هنوز عوارض ناشي از بي وزني در بدن انسان مشهود نبود. از سال 1986 چها ر واحد جديد به همراه تجهيزات آزمايشگاهي و رصد به واحد اصلي مير پيوستهاند. در سال 1989، کوانت 2 براي راهپيمايي فضايي يک هوابند فراهم کرد و در سال 1990 واحد کريستال تجهيزات آزمايش مواد خام و يک بار انداز ديگر را به مير برد. در سال 1995 واحد اسپکتر تجهيزات پزشکي آمريکا را براي پژوهش درباره بي وزني به مير حمل کرد. در ايستگاه فضايي مير و آغاز روابط دوستانه آمريکا و روسيه شاتل فضايي براي ايستگاه تجهيزات آمريکايي و وسايل آزمايشگاهي مورد نياز را ميآورد. آن تجهيزات بر اساس قوانين بي وزني طراحي شده بودند و غالبا با مدل هاي آن بر روي زمين فرق مي کردند. يا به طور کل عوض شده بودند يا همان دستگاه هاي زميني بودند که بعضي قسمت هاي آن فقط فرق کرده بود. در هر صورت دستشان درد نکند. الان وضعيت در ايستگاه فضايي بين المللي بسيار فرق مي کند. آن جا هم بزرگ تر از ايستگاه مير است و هم اين که گذشت زمان تجهيزات بيشتري را براي آن ها به ارمغان آورده است به طوري که يکي از ماژول هاي ايستگاه فضايي امروزه متعلق به تحقيقات پزشکي و دستگاه هاي مختلف آن است. بله مسلماً خيلي پيشرفت در اين زمينه بوده و البته باز هم خيلي جا دارد.

 آيا کار کردن با تجهيزات پزشکي آنجا براي شما آسان بود؟ يا اينکه قبلا آموزش ديده بوديد؟ چه کساني به شما آموزش داده بودند؟ چه مدت تمرين کرده بوديد؟
افرادي مانند من هم که به فضا سفر ميکنند بايد شش ماه از سال را تمرين کنند و خودشان را براي سفر آماده کنند، ياد بگيرند که چگونه با تجهيزات کار کنند يا آنها را تعمير کنند و خودشان را از نظر جسمي و روحي براي سفري دشوار و خطرناک آماده کنند. افراد گروه پزشکي کاربرد دستگاه هاي پزشکي تعميرات آن و کاليبره کردن آن را به من آموخته بودند، حتي زماني که دستگاه جديدي به فضا مي آوردند با آن ويديوئي چند ساعته آموزش مي فرستادند.

 به غير از فشار بالا و بيماري حرکت در فضا ديگر چه عواملي بدن انسان در فضا را تهديد مي کنند.
سفر به فضا هيچ خطري براي سلامتي انسان ندارد. البته همواره الزامات پزشکي بايد درنظر گرفته شود و تجهيزات دارويي و پزشکي در زمره اولين ضروريات محسوب ميشود. در اين زمينه حداقل همان ميزان سختگيري و ملاحظهاي که در اردوهاي قطب شمال و يا کوهنورديهاي طولانيمدت به کار ميرود، لازم است. اما سفر فضايي در حالت کلي روي سلامت انسان تأثير منفي نميگذارد. گواه اين مطلب، سلامت کامل فضانوردان قديم و جديد، مانند وضعيت خوب جسماني سناتور گلن است که در سن 76 سالگي پرواز موفقي با شاتل فضايي انجام داد. وي که در سلامت کامل به سر ميبرد، هنوز هم دائماً با هواپيما پرواز ميکند.
نکته بعدي که در فضا با آن روبرو ميشويد، بيوزني است. اينکه هيچچيزي وزني ندارد و در اين حالت حتي غذا خوردن نيز بسيار سخت ميشود. در بيوزني مشکلات ماهيچههاي بدن به وجود ميآيد و به تدريج از کار ميافتد، فضانوردان بايد در روز دو بار ورزش کنند تا بعد از برگشت روي زمين بتوانند راه بروند.
با توجه به دستگاههاي فيزيولوژيکي انسان که فقط براي زندگي در کره زمين مناسب است، زندگي در جاي ديگري که شرايط زمين را ندارد بسيار سخت است. اکسيژن وجود ندارد، همچنين تأثيرات مواد راديواکتيو و اشعههاي خورشيدي در آنجا بسيار بيشتر و شديدتر است.
هر چند مي توان به تجهيزات فضايي اعتماد زيادي کرد، اما پيش ميآيد که آنها نيز از کار بيفتند و متأسفانه هنوز انسانها نتوانستهاند دستگاههايي بسازند که به طور صد در صد بتوان به آنها اعتماد کرد.

 خوب به طور خلاصه مشکلات فيزيولوژيکي در فضا را بگوييد.
در اوايل به خصوص هنگام مرحله تطابق، بدن سخت زير فشار قرار ميگيرد. احساس تشنگي سريعا کم ميشود. استخوان ها کلسيم از دست ميدهند. پس از گذشت 3 ماه اين سير خطرناک متوقف ميشود.    اکثريت قريب به اتفاق فضانوردان در عرض دو هفته اول دچار سرما خوردگي ميشوند. دستگاه ايمني بدن سخت ضعيف ميشود.
در سال 1357 فضانورد يوري/رماننکو بر روي سفينه پيشرو مير به نام “ساليوت” مجبور شد با عفونتي شديد در ناحيه گونه دست و پنجه نرم کند. دستگاه ايمني بدن او چنان ضعيف شده بود که رويارويي با عفونت خفيف دندان را نداشت و اين منجر به عفونت گونه وي شد. همکار وي الکساندر/لاويکين در سال 1366 بر روي مير از حال رفت. ظاهرا بزرگي جهان آفرينش بر روي روان نيز تأثير ميگذارد.
فضانوردان عامل شماره يک دلهره و دلشوره را وابستگي دائمي به دستگاه هاي نگاهدارنده حيات ميدانند. بدون اين دستگاه ها آن ها ميبايد يخ زده باشند، خفه شده و يا در صورت کاهش کلي فشار به تکههاي گوشتي خونين مبدل شوند. چنين خيال هاي ترسناکي معمولا پس از سه ماه شکل گرفته و احساسات متعالي فضانوردان را به کنار ميزند. فضانورد ترسو ميشود. توهم فاجعه به مخيلهاش ميخزد. اين موضوع در من ديده نشد اما در بعضي همکاران صدق مي کرد. در حال حاضر روانشناسان تصديق ميکنند که سفر در فضا با تعداد بي شماري عوامل محرک اعصاب همراه است.

 تجهيزات ورزشي براي چه نيازتان ميشد؟
بدن انسان براي زندگي در شرايط زميني آفريده شده است. اقامت در محلي که جاذبه در آن وجود ندارد، ماهيچه ها را تنبل و نظام بدن را برهم ميزند. استخوانها به دليل جذب نشدن کلسيم ترد و شکننده ميشوند و مشکلات متعدد ديگري براي بدن به وجود ميآيد. براي جلوگيري از عواقب خطرناک شرايط بيوزني، ما از دستگاههاي ورزشي مختلفي مثل ميدان دوي دوار، دوچرخه ثابت و غيره استفاده ميکنيم. همچنين لباسهاي ويژهاي را بايد در ايستگاه فضايي بپوشيم که در ساخت آن از رشتههاي لاستيکي استفاده شده و اگر دست و پايمان را شل کنيم، روي سينه جمع ميشود به همين دليل بايد مرتبا به آن ها فشار بياوريم و اين باعث تقويت ماهيچهها ميشود. روي هم رفته از تجهيزات و روشهاي مختلفي براي حفظ تواناييها استفاده ميشود تا فضانورد پس از برگشتن به زمين دچار مشکل نشود.

 بعد از سفر به فضا و بازگشت به زمين چه مشکلات پزشکي در شما ايجاد شد که قبلا نداشتيد؟
بعد از بازگشت به زمين اصلا قادر به راه رفتن نبودم. ما بعد از سفر سريعاً تحت مراقبت هاي پزشکي قرار مي گيريم اين براي همهي فضانوردان مصداق دارد.

چه مدت بعد از بازگشت، فيزيوتراپي و توانبخشي مي شديد؟
بين سه هفته تا دو ماه.

 از نطر سلامتي چه فرقي بين فضانوردان در گذشته و اکنون است؟
در گذشته فضانوردان از سلامت کامل برخوردار بودند اما امروزه مواردي مانند غذاهاي فستفود و استفاده زياد فضانوردان از آنها باعث شده تا سطح استاندارد سلامتي کمي پايينتر از گذشته باشد.

 پيام شما براي دانشجويان مهندسي پزشکي ايران چيست؟
شما دانش جويان با استعدادي هستيد و الان زمينه هاي پيشرفت علمي براي شما فراهم شده است لذا بايد با کسب علم و دانش و افزودن اطلاعات علمي خودتان در اين راه قدم برداريد و مطمئن باشيد در صورت اراده کسي نمي تواند مانع شما شود.

 حرف آخر شما ….
ايستگاه فضايي يک آزمايشگاه استثنايي است که به ما اجازه مي دهد در شرايط کم وزني يا بي وزني که براي بسياري از رشته هاي علمي جذاب است تحقيق کنيم هنگام آزمايش در شرايط کم وزني پديده هايي را مشاهده مي کنيد که شايد نتوانيد روي زمين به واسطه جاذبه زمين آن ها را حتي ببينيد چه برسد به اينکه روي آن ها مطالعه کنيد. اين را به خاطر اين مي گويم که فکر نکنيد در فضاي علم همه چيز درست و مستقيم و راحت به جواب مي رسد. بعضي مواقع سخت است و کوشش مي طلبد. اشتباه پيش مي آيد و تصحيح مي شود و ما چيزهاي جديدي ياد مي گيريم. همه اينها در تحقيقي که مي کنيم پيش مي آيد. پژوهش هاي جالبي است که براي اولين بار انجام مي شود. براي مثال در مورد چگونگي تبادل گاز در ريه در شرايط کم وزني و بي وزني و حتي در فشار پايين. آزمايشات ديگري که قرار است انجام دهيم آزمايشات ژنتيکي است که خيلي جالب است. اثر بي وزني را بر روي سيستم دفاعي بدن و رفتار سلول هاي ويژه دفاعي که هنگام بيماري فعال مي شوند مي سنجد.
خيلي خوشحالم از اينکه من معرف برنامه ايستگاه فضايي مير بودم. و خيلي خوشحالم که توانسته ام اين موفقيت علمي و فني را داشته باشم تا بتوانم در پيروزي اين وصيت انساني شرکت داشته باشم تا نشان دهيم با همکاري مشترک و روي هم گذاشتن مغزها  در دنيا مي توان کاري فوق العاده انجام داد.