ژورنالیسم پزشکی علم جدیدی در دنیاست که سابقه‌ای کمتر از دو دهه دارد. علمی که حاصل تلفیق پزشکی به عنوان یک علم و ژورنالیسم به عنوان یک هنر است؛ علمی که سعی می‌کند دانش پزشکی و نتایج حاصل از تحقیقات پژوهشگران پزشکی را به شکل صحیح و اخلاقی در ژورنال‌های آکادمیک پزشکی منتشر کرده و به شیوه‌های گوناگون به مخاطب برساند. در این میان مخاطب گاه یک محقق در زمینه پزشکی است گاهی محقق غیر پزشکی و گاهی هم مخاطب عام است. البته بیان مطالب پزشکی به زبان ساده و قابل فهم برای مخاطبان عام و نا آشنا با اصطلاحات پزشکی هنوز در ایران رایج نیست و در سطح جهانی در ژورنال‌های معتبری همچون لنست و BMJ دیده می‌شود. در حالی که رویکرد این رشته در ایران انتقال هر دو شاخه است. به طور کلی عبارت ژورنالیسم بر خلاف ترجمه‌های رایج معنایی فراتر از روزنامه نگاری و خبر نویسی دارد و حیطه وسیعی از جمله ویدئو ژورنالیسم، برودکست (Broadcast) و آنلاین ژورنالیسم را در بر می‌گیرد.
این عرصه نو پا با فراز و فرودهای بسیار سرانجام در سال ۲۰۰۹ به تصویب وزارت بهداشت رسید و با عنوان «سلامت و رسانه» پا به رشته‌های کارشناسی ارشد ناپیوسته وزارت بهداشت گذاشت و دانشگاه علوم پزشکی شیراز به عنوان اولین دانشگاه در ایران و منطقه و سومین دانشگاه در جهان پس از نورث کارولینای امریکا و وست مینستر لندن در این رشته دانشجو پذیرفت. دکتر بهروز آستانه، بنیانگذار این رشته، در ارائه برنامه آموزشی این رشته به وزارت بهداشت نقش مهمی ایفا کرد. دکتر آستانه فارغ‌التحصیل پزشکی است و پس از اخذ مدرک پزشکی در دانشگاه وست مینستر لندن در رشته مدیکال ژورنالیسم تحصیل کرد و به طور همزمان در ژورنال‌های معتبر لنست و BMJ مشغول به کارآموزی بود،. پس از بازگشت به ایران به عنوان جانشین سردبیر مجله علوم پزشکی ایران و اولین مدرس این رشته در دانشگاه علوم پزشکی شیراز شروع به فعالیت کرد. از جمله افتخارات وی می‌توان به سردبیری مجله علوم پزشکی ایران، نائب رئیسی انجمن سردبیران نشریات پزشکی کشور و در سطح منطقه‌ای نائب رئیسی سازمان ادیتور های پزشکی مدیترانه شرقی (EMAME) اشاره کرد. دکتر آستانه اولین ایرانی است که در شورای مرکزی کمیته بین المللی اخلاق نشر (COPE) بیش از ۱۰ سال سمت داشته و تنها سردبیر مجله پزشکی ایرانی است که به عضویت گروه معروف ICMJE در آمد.
دکتر آستانه که بیش از ۷۵۰ کارگاه در زمینه‌های مختلف مدیکال ژورنالیسم برای اعضای هیات علمی دانشگاه‌های سراسر کشور برگزار کرده معتقد است با توجه به بیش از ۴۰۰ مجله علمی-پژوهشی مورد تأیید وزارت بهداشت و پژوهش‌های گسترده انجام شده، جای خالی این رشته در ایران احساس می‌شود. وی می‌گوید: «تفاوت خبرنگاری حوزه سلامت (هلث ژورنالیسم) با مدیکال ژورنالیسم در این است که خبرنگاری حوزه سلامت برای عامه مردم است اما رویکرد مدیکال ژورنالیسم بر متخصصین پزشکی و نهایتاً مخاطب عام تحصیلکرده است». وی دو عامل را از دلایل مغفول ماندن این رشته می‌داند: اول، تصویب رشته‌ای با نام غیرمرتبط که باعث شد چندین سال این رشته با عنوان «سلامت و رسانه» در دفترچه‌های آزمون کارشناسی ارشد ناپیوسته وزارت بهداشت در کنکور وارد شود که با رویکرد جدید وزارت خانه در سال‌های اخیر و توجیهات انجام شده بالاخره پذیرفته شد که نام رشته به ژورنالیسم پزشکی تغییر کند.
به گفته دکتر آستانه علت دوم، تک مرکزی بودن آموزش بود و اینکه دانشجویان کمی می‌توانستند برای تحصیلات به شیراز بیایند: «اکنون دانشگاه علوم پزشکی ایران و در آینده نزدیک هم دانشگاه علوم پزشکی یزد با جذب فارغ التحصیلان ژورنالیست پزشکی سال‌های گذشته دانشگاه شیراز این مشکل را تا حدودی حل کرده‌اند البته بازار کار این رشته فراتر از اینهاست. مراکز بسیاری هستند که بتوانند فارغ التحصیلان این رشته را جذب کنند با وجود تعداد بسیار زیاد ژورنال و مراکز تحقیقاتی که داریم تا سال‌های سال جایگاه برای جذب این فارغ التحصیلان وجود دارد. باید امکانات جذب این فارغ التحصیلان فراهم شود. افراد با توان بالاتر جذب مراکز آموزشی شده و به عنوان هیات علمی به کار گرفته شوند و سایر افراد هم جذب مراکز تحقیقاتی شده و به عنوان محقق یا دبیران ژورنال‌های پزشکی مشغول به کار شوند.»
«مدیکال ژورنالیسم برای اولین بار در ایران و حتی در منطقه چشم گشوده و فارغ التحصیلان زیر مجموعه پزشکی، زبان انگلیسی یا خبرنگاری از مقطع کارشناسی به بالا به شرط این که بتوانند واحدهای مرتبط با پزشکی، روش شناسی و پژوهش پزشکی را درک کنند می‌توانند در این رشته تحصیل کنند. متقاضیان این رشته بیشتر هیات علمی دانشگاه، پزشکان تخصص‌های گوناگون جراحی گوارش و متخصص ENT و رادیولوژی و پزشکی اجتماعی و پزشکان عمومی هستند؛ افرادی که هم پزشکی خوانده و هم در انجام پژوهش و نگارش آن تخصص دارند.»
دکتر آستانه بر این باور است که خبرنگاران حوزه سلامت علاوه بر اینکه باید در زمینه‌های گوناگون مطالعه مداوم داشته باشند باید از مسائل بهداشتی روز نیز همواره مطلع باشند و در کنار دانش آکادمیک خود باید دائماً دانششان را به روز کرده، منابع معتبر داخلی و خارجی را بشناسند و قدرت استفاده از این منابع را داشته باشند. وی می‌افزاید: «کسانی که زمینه پزشکی دارند موفق‌تر عمل می‌کنند اما در دنیا افرادی هستند که زمینه پزشکی ندارند ولی دانش خود را با مطالعه به گونه‌ای بالا برده‌اند که می‌توانند به همان میزان ایفای نقش کنند. نظام آموزشی ما در ایران باید روی آموزش «خواندن» کار کند.»
دکتر آستانه که هم اکنون در دانشگاه مک مَستر کانادا مشغول به ادامه تحصیل است و به صورت همزمان یکی از دبیران نشریه معروف Canadian Medical Association Journal است در ادامه می‌گوید: «این دانش باید به طور آکادمیک در کشور پراکنده شود. ما مراکز تحقیقاتی و ژورنال‌های پزشکی بسیار متعددی در کشور داریم و برای اینکه بتوانیم چهره مناسبی از کشور در تولید علم نشان دهیم باید بتوانیم علمی که تولید می‌شود را به روش صحیح به مخاطب برسانیم؛ بنابراین لازم است افرادی به طور آکادمیک روش انتقال علم به مخاطب را بیاموزند. باید ابزارهای دانش و علم مدرن را یاد بگیریم و با استفاده از آن ابزارها، فعالیت‌هایی که در کشور انجام می‌شود را منعکس کنیم. گاهی اوقات کارهای بسیار خوبی در کشور انجام می‌شود اما به شکل بدی ارائه می‌شود یا در ژورنال‌های نامناسبی چاپ می‌شود که باید این نقص جبران شود. البته آموزش متدولوژی تحقیق در زمینه پزشکی را هم باید به واحدهای مقطع PhD این رشته اضافه کرد.»
روزنامه نگاری سلامت در ایران از جمله رشته‌هایی است که نیاز به آن، هر روز محسوس‌تر می‌شود و همه گیری کووید 19 این موضوع را آشکارتر کرد. در ادامه برای آشنایی بیشتر با روزنامه نگاری سلامت، با مدیر روابط عمومی نظام پزشکی تهران که خود هم پزشک است و هم روزنامه نگار، گفت‌وگو کردیم.
لطفاً خود را برای مخاطبان ماهنامه معرفی کنید.
دکتر امیر صدری هستم فارغ التحصیل پزشکی عمومی در سال 1375 و نزدیک به ۲۷ سال است که به صورت حرفه‌ای در حوزه روزنامه‌نگاری فعالیت می‌کنم. در واقع از سال ۱۳۷۱ با نوشتن برای ستون نقد خوانندگان مجله فیلم وارد حوزه مطبوعات سینمایی شدم و در حوزه‌های مختلف ورزشی، سینمایی، ادبیات و ترجمه فعالیت کرده‌ام و به طور ویژه در ۱۰ سال اخیر متمرکز بر عرصه روزنامه نگاری در حوزه سلامت بوده‌ام. در حال حاضر نیز مدیر روابط عمومی نظام پزشکی تهران بزرگ هستم. در حوزه طبابت هم در یک دهه اخیر ابتدا در یک کلینیک دیابت به عنوان مسئول خدمات بالینی مشغول بودم و پس از آن به مدت ۵ سال در یک بیمارستان خصوصی جانشین مسئول فنی و مدیر آموزش بودم. از جمله تألیفاتی که داشته‌ام می‌توانم به دو جلد کتاب مشاهیر چشم پزشکی ایران و یک جلد کتاب مشاهیر رادیولوژی ایران و یک جلد زندگینامه دکتر کلانتر هرمزی اشاره کنم. در بحث ترجمه هم چند کتاب آماده چاپ دارم.
آیا رشته‌ای تحت عنوان روزنامه نگاری تخصصی سلامت در ایران و در دنیا وجود دارد؟
مدیکال ژورنالیسم را به صورت آکادمیک در دانشگاه‌های ایران ندیدم. البته در این خصوص اقداماتی صورت گرفته اما در سطح بین المللی در چند مرکز، روزنامه نگاری سلامت به شیوه علمی و روزنامه نگاری پژوهشی تدریس می‌شود که پس از طی این مراحل در دوره‌های تخصصی آن می‌توان وارد حوزه روزنامه نگاری پزشکی و روزنامه نگاری تحقیقی پژوهشی شد. دکتر جهانپور در دوره قبل وزارت بهداشت برای مصوب شدن رشته روزنامه‌نگاری سلامت به عنوان فوق لیسانس حوزه روزنامه نگاری بسیار تلاش کردند اما از نتایج آن اطلاعی ندارم.
چرا این رشته در ایران مغفول مانده است؟
روزنامه نگاری در ایران نتوانست خود را با تغییرات سریع تطبیق دهد و به طور کل عرصه رسانه به ویژه عرصه روزنامه نگاری دیجیتال در ایران مغفول مانده است. دانشجویانی که به صورت آکادمیک در حوزه رسانه تحصیل کرده بودند نتوانستند در تولید محتوای دیجیتال، رسانه دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی با قدرت ظاهر شوند و در حال حاضر بیشتر در رسانه‌های کلاسیک، خبرگزاری‌ها و رسانه‌های قدیمی‌تر فعال هستند. افرادی که در تولید محتوای دیجیتال فعالیت می‌کنند بیشتر کسانی هستند که تحصیلاتشان در حوزه رسانه نیست. این مشکل در حوزه سلامت بیشتر به چشم می‌آید زیرا تخصصی‌ترین حوزه است و رسانه‌هایی که در این حوزه فعال هستند غالباً با کمبود نیرو مواجه هستند. این در حالی است که در هیچ حوزه دیگری اینگونه کمبود نیروی متخصص محسوس نیست.
آیا شخصی که هم پزشکی خوانده باشد هم تخصص در نگارش خبر داشته باشد را می‌توان صاحب تخصص مدیکال ژورنالیسم دانست؟
افرادی که در ایران به عنوان مدیکال ژورنالیست قصد فعالیت دارند بهتر است خبرنگاران دانش آموخته حوزه سلامت باشند و اگر در حوزه رسانه تحصیل کرده باشند باید با حداقل‌های لازم از جمله ساختار نظام سلامت ایران، ساختار رشته‌های مختلف و اصطلاحات این حوزه آشنایی داشته باشند. یکی از دلایل عدم تمایل فارغ التحصیلان حوزه سلامت برای فعالیت در زمینه رسانه، سطح درآمدی بسیار پایین این حوزه نسبت به حوزه‌های سلامت است. طبیعی است که شخصی که فارغ التحصیل رشته پزشکی، دندان پزشکی یا رشته‌های دیگر این حوزه است به ندرت حاضر به فعالیت در زمینه خبرگزاری سلامت می‌شود.
عدم آشنایی با اصطلاحات دشوار پزشکی و دانش متفاوت خبرنگاران حوزه سلامت چه مشکلاتی در انتقال درست اخبار حوزه سلامت پدید خواهد آورد؟
به نظر من در حال حاضر روزنامه نگاری حوزه سلامت دارای کمترین چالش با سیاستگذاران نسبت به سایر حوزه‌های ورزشی، اقتصادی و سیاسی است. روزنامه نگاران و اهالی رسانه در سایر حوزه‌ها با تخصصی که دارند افراد را به چالش کشیده، نقد کرده و به سخنان آنها به خوبی واکنش نشان می‌دهند. این در حالی است که اکثر خبرنگارانی که در حوزه سلامت فعالیت می‌کنند از دانش تخصصی آن اطلاعی ندارند و در واقع تنها، انعکاس دهنده صحبت‌های مسئولان، پزشکان، داروسازان، متخصصان و افراد صاحب نظر و صاحب منصب هستند.
پیشنهادی برای ارتقا دانش خبرنگاران حوزه سلامت دارید؟
من چندین بار به صورت مکتوب طرح ارائه دادم و پیشنهاد کردم که با برگزاری دوره‌های کوتاه مدت، افراد فعال در حوزه رسانه سلامت را با مسائل بنیادین مورد نیاز این حوزه آشنا کرد. بیماری کرونا زمینه‌ای پدید آورد تا نیاز به این رشته بیش از گذشته محسوس شود و به ما ثابت کرد که چقدر در رسانه‌های سلامت ضعیف عمل کرده‌ایم و اجازه داده‌ایم اخبار غیر رسمی و شبه علم با سرعت در جامعه منتشر شود اما اصحاب رسانه با اخبار رسمی علمی نمی‌توانند مقابله مناسبی با جذابیت سخنان خرافی داشته باشند.
پیشنهاد من استفاده از تجربه چندین ساله افرادی است که در حوزه رسانه‌های سلامت فعالیت کرده‌اند حتی اگر مدرک تخصصی در زمینه سلامت یا ارتباطات نداشته باشند. علمی که نتیجه سال‌ها تجربه است باید در قالب دوره‌های کوتاه مدت و بلند مدت در اختیار افراد مبتدی قرار گیرد.
آیا در دنیا خبرنگاران حوزه سلامت از دانش خاصی برخوردار هستند؟
در دنیا گزارش‌هایی در حوزه سلامت وجود دارد که هفته‌ها و ماه‌ها زمان برای جمع آوری آنها صرف شده؛ کاری که در ایران شاهد آن نیستیم. به طور مثال در روزنامه «گاردین» گزارشی درباره واکسن آسترازنکا و کلیه حواشی آن منتشر شد که دو نویسنده و یازده مصاحبه شونده داشت و به نظرم هفته‌ها و شاید ماه‌ها زمان صرف تنها یک سوژه شده بود. اما در ایران یک روزنامه نگار، روزانه چندین خبر تولید می‌کند که به هیچ وجه نمی‌توانند با کیفیت اخبار و گزارش‌های تهیه شده در خارج از کشور رقابت کنند. همچنین در دنیا افراد سرشناس و صاحب علم به ویژه در حوزه تحقیقات پیشرو بسیار درخشان ظاهر شدند و توانستند مراحل یک تحقیق به طور مثال تولید واکسن کرونا، از لحظه اولیه تولید ایده تا مدت زمان پردازش و نحوه تولید واکسن را پوشش دهند.
کسی که مشتاق فعالیت در زمینه روزنامه نگاری سلامت است به چه توانمندی‌هایی نیاز دارد؟
در حوزه روزنامه نگاری سلامت سه شاخه مهم وجود دارد؛ اول موضوع یافته‌های جدید، دوم مبارزه با تفکرات اشتباه، خرافات و شبه علم و سوم انتقال مفاهیم و نکته‌های سلامتی و اموزشی. روزنامه نگاری که در هر یک از این حوزه‌ها فعالیت می‌کند علاوه بر داشتن علم لازم باید افراد مؤثر در این حوزه را نیز بشناسند و بداند چه کسی صلاحیت اظهار نظر در آن زمینه خاص را دارد و چه کسی این صلاحیت را ندارد. با روند تحقیقات علمی آشنایی داشته باشد و ژورنال‌های معتبر دنیا را بشناسد و بتواند صحت یک ادعا را راستی آزمایی کند.
در پایان از دغدغه‌هایتان برای مخاطبان ما بگویید.
دغدغه‌های این حوزه بسیار است و زمانی درک می‌شود که اشتباهات بزرگ و جبران ناپذیری رخ دهد. من سال‌ها پیش در طرحی مکتوب نوشتم که مردم ایران هنوز شیوه صحیح شستوشوی دست را نمی‌دانند؛ موردی که به راحتی می‌توان آن را از طریق رسانه‌ها و بیلبوردهای شهرداری آموزش داد. ۴ سال پیش در پیش نویس طرحی که به شورای اسلامی شهر تهران دادم به موضوع مهم توجه به آموزش شستوشوی صحیح و بهداشتی دست‌ها و همچنین آموزش احیای قلبی عروقی اشاره کردم اما متاسفانه این نکات جدی گرفته نشدند و آموزشی هم داده نشد تا بالاخره جبر روزگار ما را وادار به آموزش دامنه دار و گسترده موضوع شستوشوی بهداشتی دست‌ها کرد.
از طرف دیگر تاکنون بارها و بارها درباره زلزله‌ای که در نهایت در شهر تهران رخ خواهد داد صحبت شده اما هیچ گاه در رسانه‌های سلامت و رسانه‌های عمومی به صورت گسترده و عمیق به آموزش کمک‌های اولیه در صورت بروز آن و آموزش عملکرد مثلاً یک بهیار حین وقوع حادثه پرداخته نشده است. اگر رسانه‌های ما نقش خود را به درستی ایفا کرده بودند در دوران کرونا شاهد رواج شیوه‌های غیرعلمی همچون استفاده از عنبرنسا و ادرار حیوانات نبودیم! دغدغه‌ها در این حوزه بسیار است. امیدواریم تجربه کرونا منجر به فعالیت جدی‌تر این حوزه در آینده شود.
دیدگاه ها