در دهه‌های اخیر، ترویج علم (Science Communication) توجه بسیاری از دانشمندان را در حوزه‌های مختلف به خود جلب کرده است. اهمیت این رشته و برنامه‌های مرتبط با آن، در از بین بردن فاصله بین دانشمندان و شهروندان و بین دانشمندان و متخصصان حوزه‌های مختلف و درگیر کردن مخاطبان مختلف با یافته‌های علمی است؛ به خصوص مسائل بحرانی و ضروری مانند تغییرات اقلیمی یا واکسیناسیون، نیازمند جلب مردم عادی با اطلاعات و یافته‌های علمی است. هم چنین در بسیاری از رشته‌ها، محققان برای جذب سرمایه‌گذاری و پیشبرد اهداف علمی نیاز به ارائه یافته‌های علمی به سرمایه‌گذاران یا دولت دارند. این موضوع به خصوص برای برخی رشته‌ها، مانند رشته‌های زیستی، که در آن‌ها مفاهیم پیچیده بسیاری وجود دارد، اهمیت بیشتری می‌یابد. برای مثال، مفاهیم و یافته‌های حوزه مهندسی پزشکی برای بسیاری از مخاطبان، حتی دانشمندان حوزه‌های دیگر، بسیار پیچیده و غامض است و برای ارائه طرح‌های پیشنهادی برای جذب سرمایه‌گذاری یا جهت ارائه یافته‌ها برای عموم مردم راهکارهای دیگری نیاز است.
در مدل قدیمی‌تر ترویج علم (مدل نقصان یا Deficit Model)، دیدگاه بالا-به-پایین و یکسویه‌ای برای ترویج علم به کار می‌رفت، با این هدف که با انتشار مکرر یافته‌ها و در معرض قرار دادن آن‌ها، علم و دانش را در جامعه ارتقا دهند. این مدل به مرور ناکارآمد شناخته شد و حالا مدل‌های جدید دوسویه‌ای به کار می‌رود که در یک سوی آن دانشمندان یا مروجان علم هستند و در سوی دیگر مخاطبان علم. با این که هنوز بسیاری از دانشمندان بر این باورند که استفاده از زبان تخصصی و پیچیده علمی رایج در مجلات علمی بهترین شیوه برای به اشتراک گذاشتن نتایج علمی است و بسیاری از آن‌ها خواندن یافته‌ها با این زبان را ترجیح می‌دهند، استفاده از زبان‌های ساده‌تر یا ابزارهایی که بتواند همان یافته‌های پیچیده را به شکلی ساده با گروه‌های بیشتری به اشتراک بگذارد اهمیت ویژه‌ای دارد چرا که در بسیاری از موارد، یافته‌های علمی بدون جذب مخاطبان غیر متخصص و همکاری آن‌ها نتایج محدودی خواهد داشت. بر اساس مدل یکپارچه ترویج علم (The Integrated Model of Science Communication) اگر آن‌ها متمرکز بر تهیه داده‌های دقیق‌تر و شفاف‌تر باشند تلاش‌ها برای ترویج بی‌نتیجه خواهد بود.
شکل ۱- مدل یکپارچه ترویج علم بر گرفته از (Longnecker, 2016)
فاکتورهای بیرون از خاک نشان می‌دهد که افراد چطور می‌توانند از اطلاعات برای رشد و توسعه استفاده کنند و موارد زیر خاک مربوط به گردآوری و تولید داده‌هاست که می‌توانند از طریق مسیرهای مختلف ترویج یابند. مسیرهای متفاوت برای ترویج علم به صورت ریشه‌های این مدل نشان داده شده‌اند و هر مسیر می‌تواند برای مخاطب خاصی مناسب باشد.
نیاز به ترویج علم زمانی حیاتی‌تر می‌شود، که به ریشه انسانی (مانند ارزش‌ها، عقاید و رفتارهای اشتباه) بسیاری از مشکلات و مسائل دنیا مانند تغییرات اقلیمی و فقر و کمبود غذا توجه کنیم. اگر مردم به شکل مناسبی با اطلاعات علمی آشنا و به استفاده از این دانش تشویق شوند امکان تغییر مثبت عقاید، تصمیم‌گیری و رفتارهای افراد وجود دارد. بنابراین، مروجان علم (Science Communicators) برای جلب توجه مخاطبان بهتر است از ابزارهای مناسبی استفاده کنند تا تأثیرات مثبتی هم در جذب مخاطبان غیر متخصص داشته باشند، هم بتوانند سرمایه‌گذاران را که اغلب غیر متخصص هم هستند علاقمند به تخصیص سرمایه برای فعالیت‌های علمی کنند. بسیاری از مروجان علم یا دانشمندانی که می‌خواهند یافته‌های خودشان را نشر دهند از روش‌های خلاقانه زیادی مانند روش‌های هنری یا بازی استفاده می‌کنند. این روش‌ها در حال حاضر در حوزه آموزش نیز به کار می‌روند و نتایج مثبتی در یادگیری دانشجویان و دانش‌آموزان داشته‌اند.
رشته مهندسی پزشکی نیز یکی از رشته‌های حوزه زیستی است که در آن اغلب یافته‌ها و مطالب علمی زبانی تخصصی و پیچیده دارند به صورتی که حتی برای متخصصان حوزه‌های مشابه هم خواندن و دریافت این یافته‌ها دشوار است؛ چه رسد به مخاطبان عام. استفاده از روش‌های نوین ترویج علم که در آن‌ها از شیوه‌های خلاقانه، مانند شعر، موسیقی و بازی، استفاده می‌شود، می‌تواند در ترویج یافته‌های علمی این رشته، آموزش و تربیت دانشجوها و دانش‌آموزان، جذب سرمایه‌گذاری و ارتقای سیاست‌گذاری علمی در این حوزه و از بین بردن فاصله‌ها و خلأهای موجود بین حوزه‌های مختلف (بین رشته‌های علمی مختلف و بین علم و هنر) و بین دانشمندان و مردم عادی اثرات مثبتی داشته باشد. با توجه به گسترش و پیشرفت روزافزون علم و به خصوص رشته‌هایی مانند مهندسی پزشکی که یافته‌هایش می‌تواند به طور مستقیم بر توسعه علمی و اقتصادی اثر بگذارد، پیشنهاد می‌شود تا از روش‌های نوین ترویج علمی در این حوزه استفاده شود تا بتوان گام‌های مثبتی در ارتقای این رشته و گسترش علم در میان مردم برداشت.
منابع
1- Illingworth S, Prokop A. Science communication in the field of fundamental biomedical research (editorial). Semin Cell Dev Biol. 2017 Oct;70:1-9. doi: 10.1016/j.semcdb.2017.08.017. Epub 2017 Aug 10. PMID: 28802726.
2- Martinez-Conde, S., Alexander, R. G., Blum, D., Britton, N., Lipska, B. K., Quirk, G. J., . . . Macknik, S. L. (2019). The Storytelling Brain: How Neuroscience Stories Help Bridge the Gap between Research and Society. J Neurosci, 39(42), 8285-8290. doi:10.1523/JNEUROSCI.1180-19.2019
3- Longnecker, N., 2016. An integrated model of science communication — More than providing evidence. Journal of Science Communication 15, Y01.
دیدگاه ها