نویسنده: مهندس سجاد ساغری دوز
چهارمین کنگره بین المللی گردشگری سلامت کشورهای اسلامی با هدف بررسی راهکارهای رفع چالش ها و مشکلات گردشگری سلامت، برقراری تفاهم نامه بیمه ای مشترک میان کشورهای اسلامی و راه اندازی سامانه اطلاع رسانی برای دسترسی و برقراری ارتباط بیشتر با حضور معاون رییس جمهور و رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری 5 تا 6 آذر ماه به میزبانی بیمارستان فوق تخصصی رضوی در مشهد برگزارشد.
تشکیل کمیته طرح جامع و یکپارچه گردشگری سلامت
محمدعلی نجفی در چهارمین کنفرانس
بین المللی گردشگری سلامت یکی از مواردی را که در این کنفرانس باید مدنظر قرار گیرد نتایج عملکرد مصوبات قبلی کنفرانس گردشگری سلامت وتصمیمات گرفته شده عنوان کرده و افتادن در دام مباحث تئوریک و بدون پشتوانه علمی و ضمانت اجرایی را از خطرات برگزاری این کنفرانس ها دانست و پیشنهاد داد: «در حاشیه این کنفرانس پنلی برای بحث وبررسی نتایج و دستاوردهای سه کنفرانس پیشین تشکیل شود تا راهنمای تصمیمات و اقدامات بعدی در آینده باشد. »
او با بیان اینکه تلاش جمعی در این حوزه باید با رویکرد مشارکت جویانه در بعد ملی و بین المللی مورد توجه قرار گیرد گفت: «در این حوزه باید این نوع همکاریها را به عنوان حرکتی در جهت اعتلا و ارتقای حیات اجتماعی مسلمانان تلقی کرده و آن را به عنوان یک فریضه دنبال کنیم.»
نجفی با اشاره به جایگاه ویژه گردشگری سلامت به عنوان پدیده جوان در توریسم بین المللی گفت:« کشورهای اسلامی باید به این نوع از توریسم بین المللی توجه داشته و سهم خود را در این حوزه کسب کنند.»
معاون رئیس جمهور همچنین به قابلیت های سایرکشور ها در بخش گردشگری سلامت از جمله امکانات پزشکی و نیرو اشاره کرد و گفت: «مجموعه امکانات و قابلیت های موجود در این حوزه این شرایط را فراهم می کند که ایران بخش عمده ای از سهم گردشگری سلامت در دنیا را به خود اختصاص دهد.»
رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور نبود برنامه مدون و جامع گردشگری سلامت را مهم ترین چالش برشمارد و گفت:« باید نظام مدیریت یکپارچه که در آن مدیریت مشخص شده باشد و نظارت عمومی بر آن حاکم باشد طراحی کرد.»
وی سیستم اطلاع رسانی، استانداردسازی مراکز درمانی کشور و همچنین هماهنگی بین سازمان های متولی گردشگری و پزشکی را در این حوزه مهم ارزیابی کرد.
نجفی در پایان گفت:« قرار است کمیته ای متشکل از معاونین وزرا، سازمان نظام پزشکی و بخش خصوصی برای گردشگری سلامت تشکیل شود و این کمیته بتواند طرح جامع و یکپارچه گردشگری سلامت را تهیه کند.»
پیام وزیر بهداشت
وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیزدر پیامی به «چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی» این همایش را فرصتی مغتنم برای معرفی ظرفیت های بالقوه و بالفعل کشورهای اسلامی به کشورهای دیگر بر شمرد.
در بخشی از این پیام که دکتر نیکنام مشاور وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی در امور همکاری های بین الملی آن را قرائت کرد آمده است:
خوشبختانه طی سال های اخیر، با همکاری و مشارکت وزارت بهداشت و سازمان میراث فرهنگی، اتاق بازرگانی و کشاورزی ایران، سازمان نظام پزشکی و بیمارستان رضوی، اقدامات خوبی جهت ارائه و شناساندن توانمندی ها و ظرفیت های گردشگری سلامت جمهوری اسلامی ایران به عمل آمده که از جمله مهم ترین آنها، برپایی کنفرانس بوده که اکنون چهارمین دوره آن در حال برگزاری است.
در ادامه این پیام دکتر سید حسن هاشمی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی بر لزوم توجه به منابع غنی طب سنتی و جایگزین، خصوصا در کشورهای با تمدن دیرین و با سابقه طولانی در پزشکی مانند جمهوری اسلامی در گردشگری سلامت تاکید و ابراز امیدواری کرده است در همکاری های کشورهای اسلامی در قالب سازمان همکاری اسلامی، سازمان همکاری های اقتصادی اکو، همکاری های سلامت گروه 5 شامل جمهوری اسلامی ایران، جمهوری اسلامی افغانستان، جمهوری اسلامی پاکستان، جمهوری عراق و سازمان جهانی بهداشت، به زودی شاهد فعال شدن گردشگری سلامت به نحو مطلوبی باشیم.
وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در پایان با قدر دانی از دست اندرکاران برپایی این کنفرانس افزوده است : «امیدوارم تقارن برپایی این نشست ارزشمند، با توفیقات و دستاوردهای مهم جمهوری اسلامی ایران در عرصه دیپلماسی هسته ای، زمینه ساز توفیقات هر چه بیشتر کشورهای اسلامی در همه عرصه ها گشته و تقویت حس خودباوری و اعتماد به نفس را در میان مسلمانان جهان فراهم کند.»
درآمدهای جهانی گردشگری سلامت از حدود 40 میلیارد دلار در سال 2004 به بيش از 100 میلیارد دلار در سال 2012 افزایش یافته است
مدیرکل اتاق های اسلامی – اتاق ایران در مراسم آغاز به کار این همایش در بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد گفت :« تعداد گردشگران جهان با رشد 6/6 درصدی در سال 2011 به 940 میلیون نفر و در سال 2012 این رقم به یک میلیارد و 35 میلیون نفر رسیده است . »
دکتر محمد رضا کرباسی افزود :« امروزه گردشگري به عنوان يك صنعت رو به رشد مورد توجه كشورهاي جهان است و درآمدهای حاصله از گردشگری تقریبا 7 درصد از کل حجم تجارت جهانی را شامل می شود.»
او افزود :« درآمد جهان از گردشگری از 851 میلیارد دلار در سال 2009 به هزار و سی میلیارد دلار در سال 2011 افزايش يافته است.»
او با اشاره به جایگاه ویژه صنعت گردشگری سلامت و پزشکی به عنوان یک زیر بخش خاص از گردشگری تاکید کرد: «سه برابر بودن گردش مالی گردشگر ان سلامت باعث افزایش درآمد کشورهای پذیرنده و از طرف دیگر تبادل دانش فنی و تخصص می شود.»
دکتر محمد رضا کرباسی ،سهم 25 درصدی OIC از جمعیت جهان ،سهم درآمدي کشورهای اسلامی از گردشگري سلامت دنیا را نامطلوب بر شمرد و افزود : «با هدف ارتقاء این جایگاه و گسترش گردشگری سلامت بین کشورهای اسلامي تاكنون سه دوره از این کنفرانس ها در سال های 2010، 2011 و 2012 در بیمارستان رضوی برگزار شده است که نتایج اثر بخشی در جهان اسلام به همراه داشته است .»
او افزود :« موضوع بيمه هاي درماني و اعتباربخشي بیمارستان های جهان اسلام نیز در پانل های تخصصی این همایش بررسی خواهد شد.»
گردشگری سلامت باید از حالت ایده و موضوع ویترینی خارج شود
دکتر زالی در ابتدا با تاکید بر ایجاد نگاه تیمی، برای نتیجه بخش بودن انجام فعالیت ها در گردشگری سلامت اظهار کرد: «عدم وجود نگاه تیمی یکی از خلاء های سال های اخیر در گردشگری سلامت بوده است. به نظر می رسد باید یک بار برای همیشه از تمام ظرفیت های موجود استفاده بهینه به عمل آید و همه تئوری ها به صورت عملی نمود پیدا کند. از طرفی همان قدر که ارایه خدمات پزشکی اهمیت دارد، هتلینگ و نوع مدارا با ذائقه علاقه مندان توریسم پزشکی از اهمیت به سزایی برخوردار است و پاسخ به این ذائقه در اختیار تنها یک نهاد نیست. تجربه دیگر کشورهای موفق نشان دهنده این است که پکیج توریسم سلامت را به طور کامل دیده اند و تنها ارايه خدمات پزشکی مد نظر نیست. لذا باید نگاه بین بخشی حاکم شود. بنابراین ما در انتظار پروتکل هایی هستیم که ذیل چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت رقم بخورد.»
وی ادامه داد: «با توجه به سرعت حیرت انگیز گردشگری سلامت و مارکتینگ جذابی که در سال های اخیر در سکتور ارز و منابع GDP به خودش تخصیص می دهد، بحث بازتعریف گردشگری سلامت بيشتر مطرح می شود. گردشگری سلامت در شرایط فعلی نیازمند تحول علمی است. در بحث مجازی گردشگری سلامت نیز باید افق های جدیدی را باز کنیم که در این میان جنبه های مشورتی که تا چند سال پیش چندان مهم نبود باید مد نظر قرار گیرد. بنابراین بازتعریف گردشگری سلامت، به هنگام سازی، ارایه خدمات گردشگری سلامت، تطبیق ابزار، تسهیلات ، ظرفیت ها، استعدادها و در نظر گرفتن شرایط بالقوه کشور برای تطبيق شايسته با شرایط نوین باید جزو برنامه اساسی کنفرانس باشد.»
رییس کل سازمان نظام پزشکی خاطرنشان کرد:«خوشبختانه این موضوع در قانون توسعه پنجم به طور خاص یک امر مورد تایید و تصریح قانونگذار است که به صورت ویژه در متون بالادستی قانون هم آورده شده و این مهم، پشتوانه قانوني مناسب به شمار می رود.»
وی با بیان این که موضوع دیگر حفظ استانداردهای ارایه خدمات ما است، گفت: «شاید گاهی اوقات دیگران با نگاهي متفاوت به گردشگری سلامت بنگرند و در فضای اقتصادی موجود که بهداشت و درمان با برخی نارسایی ها و کاستی ها مواجه است و اولویت اول باید رسیدگی به محرومان باشد، بگویند گردشگری سلامت به چه معناست؟ در پاسخ باید گفت؛ اولا گردشگری سلامت تضمینی ایجاد خواهد کرد که کیفیت خدمات داخلی بهبود یابد. زمانی اگر در درون سیستم کشور خدمات ارایه کنیم، اعتبار بخشی و حفظ اصول استاندارد یک تراز متفاوت ایجاد می کند و در زمان دیگر که فعالیتی جنبه بین المللی دارد، این تغییر تراز کیفیت بر ارایه و کیفیت خدمات داخلی تاثیرگذار است. بنابراین ما انتظار داریم در بخش داخلی ، بهداشت و درمان ارتقا یابد.»
دکتر زالی ادامه داد: «ما در شرایط موجود کشوربرای این که بتوانیم ضوابط و استانداردهاي مورد نظر سازمان های بین المللی برای رسیدن به گردشگری سلامت را انجام بدهیم، نيازمند رسیدن به برخی چارچوب های مورد توافق بین المللی هستیم. مثلا نظام اعتباربخشی بیمارستانی یکی از رئوس مباحث بین المللی است. در حال حاضر انتقادهایی وجود دارد که موضوع گردشگری سلامت را به حاشیه می برند. در گردشگری سلامت باید به این شکل حرکت کرد؛ وقتی کسی برای دریافت خدمات سلامت می آید، خدمات سیاحتی و زیارتی نیز قابل ارايه باشد.»
وی تصریح کرد: «هنگامی که خدمات نوین گردشگری سلامت را فراهم می کنیم، مارکتینگ جدید ایجاد شده، افزایش درآمد ارزی، منابع نوین، اشتغال زایی و … نیز رقم می خورد و از طرفی زمینه گسترش توریسم سیاحتی فراهم می‌شود. این فرد استفاده کننده از خدمات توریسم سلامت در آینده افراد زیادی را تشویق می کند تا از ساير جنبه های سیاحتی ، زیارتی ايران استفاده کند و این موضوع می تواند جزو برنامه ریزی بلندمدت، حتی در حوزه سیاست خارجی ما به شمار رود. دیپلماسی عمومی جزو مباحث راهبردی دولت یازدهم است و رونق گردشگری سلامت خارج از این قاعده نیست.»
رییس کل سازمان نظام پزشکی ادامه داد: «شاید این روند در حوزه کشورهای اسلامی، شرایط انبساطی در توریسم به صورت عام و توریسم سلامت به صورت خاص ایجاد کند مثلا اگر منطقه مدیترانه مورد نظر ما بود، محدودیت جغرافیایی داشتیم؛ اما مد نظر قرار دادن کشورهای اسلامی، پراکندگی مناسب و متعادلی را به عنوان یک فرصت ایجاد می کند. در کشورهای اسلامی اشتراکات فراوانی از نظر نوع فرهنگ و ذائقه فرهنگی و اجتماعی داریم و این فرصت بزرگی است. بسیاری از کشورهای اسلامی که اتفاقا متمول هستند، علاقه مندند خدمات پزشکی را از کشورهایی که به نقطه نظرات فرهنگی شان نزدیک تر است، ابتیاع کنند.»
وی گفت: «بنابراین ما در بازاری فشرده و رقابتی با کشورهای دیگر قرار داریم. در بحث صرف گردشگری سلامت شاید حرکت ما ابتر بماند؛ اما وقتی پسوند اسلامی به آن اضافه شود، می تواند فرصت نوینی در گردشگری سلامت ایجاد شود.»
دكتر زالی خاطرنشان کرد:« در بحث گردشگری سلامت باید افق دیدمان را بازتر کنیم. مثلا بحث آموزش و توانمندسازی را باید بازتعریف کنیم. یک سری استانداردها در کشورهای منطقه و کشورهای اسلامی در حال انجام است که به اندازه ما در خط اول نیستند، مانند نانوتکنولوژی، یا سلول های بنيادین و … . در این زمینه ها فضای جدید ایجاد شده و باید به سمتی برویم که در بحث آموزش علوم نوین، جایگاه جدیدی در کشورهای اسلامی باز کنیم.»
وی گفت: «با افق بلندتر اگر توانستید رضایت افراد را در کشورها در زمینه گردشگری سلامت کسب کنید، کیفیت لازم را در این زمینه به دست آورده اید. با شرایط و دیپلماسی جدیدی که در کشور درحال رقم خوردن است، فرصت بسیار خوب و استثنایی است که امیدواریم شالوده کار مشترک باشد و نقش همه دست‌اندركاران تعریف شود و با نگاهی فرابخشی و خرد جمعی به نقاط مطلوب دست یابیم.»
گردشگری سلامت باید از بحث ایده و ویترینی خارج شود و به یک پکیج عملیاتی نزدیک شود. پیام کنفرانس چهارم در گردشگری سلامت فراهم کردن پیکیج سریع، به هنگام، متقن علمی و مبتنی با شرایط روز است.
وی ادامه داد: «از طرفی حضور بخش خصوصی در گردشگری سلامت مغتنم است و در شرایط موجود کشور برخی از ظرفیت ها از نظر تجهیزات، ارایه خدمات تخصصی و فوق تخصصی به خوبی مندرج است و با احساس امنیت در سرمایه گذاری گردشگری خصوصی، این مهم باید به بخش خصوصی انتقال یابد. حضور اتاق بازرگانی که در این زمینه صاحب تجربيات ارزنده است، فرصت مغتنمی برای استفاده از ظرفیت های سرشار ایجاد می کند. من نسبت به اصل موضوع خوش بین هستم به شرطی که نگاه تیمی نسبت به گردشگری سلامت وجود داشته باشد.»
نخستین لوح پلاتینیوم سازمان اعتبار بخشی (ACI)در منطقه خاورمیانه به خدمات بهداشتی و درمانی بیمارستان فوق تخصصی رضوی اختصاصی یافت
دکتر عبد الحسینی رئیس بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد در مراسم افتتاحیه همایش که توام با دریافت لوح پلاتینیوم سازمان اعتبار بخشی (ACI) بود گفت: در یافت این لوح افتخاری در استانداردسازی خدمات بیمارستانی در جهان اسلام است.
او افزود: «بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد دومین بیمارستان دنیاست که در نخستین حرکت خود موفق به کسب لوح پلاتینیوم به سبب کیفیت خدمات درمانی ارائه شده است.»
وی همچنین افزود:« این سازمان قدیمی ترین سازمانی است که در سطح جهان پیرامون اعتبار بخشی به خدمات بهداشتی و درمانی بیش از 55 سال سابقه دارد. سازمان اعتبار بخشی کانادا (ACI)، یک سازمان کاملا غیر انتفاعی و غیر دولتی است که با هدف ارائه خدمات مشاوره ای در بخش درمان در کانادا و جهان فعالیت می کند و هیچ ارتباط دولتی ندارد. و مورد تایید سازمان بین المللی استاندارد و خدمات بهداشت و درمانی است.»
رییس بیمارستان فوق تخصصی رضوی افزود: «اکنون در کشور ما هزینه های درمان پایین تر از کشورهای اروپایی و حتی پایین از کشورهای منطقه است.چنانکه عمل بای پس قلب در امارات 15هزار تا 18هزار دلار هزینه دارد و در مالزی حداقل پرداخت هزینه به ده هزار دلار می رسد.این در حالیست که در بیمارستان رضوی با کیفیتی به مراتب فراتر همان خدمات ارزان تر ارایه می شود.»
چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی قطعنامه ای را در 14 بند صادر کرد
بر اساس این قطعنامه :
1 – بر اهمیت پیگیری بیشتر موضوع افتتاح شعبه های بیشتر ICHTA در کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)تاکید شده است.
2- مصوب گردید تا تصمیمات کمیته کارشناسان کنفرانس، در مورد سیستم اعتبار بخشی OIC که بر اساس سیستم اعتبار بخشی ملی هر کشور طراحی می شود، پیگیری و نتیجه کار این کمیته به وزرای بهداشت و جهانگردی کشورهای عضو گزارش شود.
3- چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی تصمیم خود را مبنی بر ظرفیت سازی و توسعه پورتال مرکز اطلاعات سلامت کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به نشانی www.hicoic.com/net اعلام می دارد تا به این ترتیب کشورهای عضو را تشویق به توجه بیشتر به این سایت و پیوستن و شرکت در هر چه پر بارتر شدن این پورتال کند.
4- چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی از کشورهای عضو می خواهد تا با همکاری بانک توسعه اسلامی و سایر موسسات مالی بین المللی در کشورهای عضو، نسبت به تداوم حمایت از گردشگری سلامت در کشورهای اسلامی حمایت کنند.
5- این کنگره بر لزوم توسعه خدمات پزشکی از راه دور و ابتکارات و نوآوری ها در این زمینه و ارتقاء سطح دانش پزشکی و سلامت در بین کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی تاکید می نماید.
6- این کنگره، بر لزوم توسعه سیاست های ملی گردشگری سلامت، الگوها و تجربیات برتر تاکید می کند و بر همین اساس دولت های کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی را به داشتن یک تفکر راهبردی در این خصوص به ویژه در سطح وزرای بهداشت تشویق می کند.
7- از کشورهای عضو می خواهد تا در مورد بیمه خدمات درمانی و اعتبار بخشی و همچنین همکاری با (ICHTA) تمرکز کند.
8- چهارمین کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی از کشورهای عضو می خواهد تا به گزارش های رابطین کمیته کارشناسان بیمه و اعتبار بخشی توجه نمایند و تصمیمات مقتضی را در خصوص شیوه اجرای این دو موضوع مهم (بیمه و اعتبار بخشی) اتخاذ کنند.
9- این کنگره، شیوه های تسهیل کننده گردشگری سلامت در کشورهای عضو را که از طریق تصمیمات صحیح و ابزارهای مناسب اتخاذ شده اند، تشویق می کند.
10- این کنگره خواستار توسعه گردشگری سلامت و هرگونه عامل تسهیل کننده آن به ویژه ایجاد و توسعه بسته های مناسب درمانی در کلینیک ها و بیمارستان های کشورهای عضو می شود.
11- ضمن قدردانی از نقش مهم
شرکت های مسافرتی و تورگردانان در توسعه و معرفی گردشگری سلامت، از بخش خصوصی و دولت های کشورهای عضو می خواهد تا با آموزش، سرمایه گذاری و مشارکت آنان از این بخش ها حمایت کنند.
12- از کلیه ابتکارات منطقه ای و ملی در خصوص معرفی گردشگری سلامت و نیز
تفاهم های به عمل آمده بین کشورهای عضو و به موازات آن کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی ( ECO) حمایت می کند.
13- از دبیرخانه (ICHTA) می خواهد تا گزارش خود را در خصوص اجرای این بیانیه به پنجمین اجلاس CHTIC ارائه کند.
14- از دبیرخانه (ICHTA) می خواهد تا گزارش خود را به پنجمین اجلاس وزاری بهداشت کشورهای اسلامی (ICHM) در پایان اجلاس (ICHTA) ارائه کند.
حاشیه های همایش
گری لوییس نماینده سازمان ملل در ایران و بشر رياض يازجي وزير گردشگري سوريه از مهمانان ویژه این دوره از همایش بودند.
نمایشگاه دستاوردهای صنعت توریسم سلامت در حاشیه کنگره بین المللی گردشگری سلامت و با هدف معرفی برخی توانمندی های ایران در زمینه گردشگری سلامت، در 22 غرفه متنوع علمی، پژوهشی و خدماتی دایر شد.
این نمایشگاه با همکاری معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی وگردشگری کل کشور برپا شده بودو شهرک های سلامت، دانشگاه های علوم پزشکی، شرکت ها و آژانس های هواپیمایی، هتل ها و انجمن های گردشگری در آن حضور فعال داشتند. با توجه به اینکه بیشترین آمار توریست درمانی در بیمارستان رضوی از کشورهای عراق، افغانستان، ترکمنستان، بحرین و تاجیکستان است برپایی این نمایشگاه بستر مناسبی برای برقراری ارتباط بیشتر بین شرکت های گردشگری با مدیران بهداشت و درمان این کشورها و کشورهای حوزه خلیج فارس و آسیای میانه بود.
اظهارات دکتر جهانگیری در گفت و گو با ماهنامه
دکتر جهانگیری معاون نظارت و برنامه‌ريزي سازمان نظام پزشکی و دبير علمي كنفرانس در گفتگو با ماهنامه با اشاره به عملکرد کمیته علمی اظهار کرد: «کارگروه ها براساس محورهایی که گفته شد، تشکیل شد و در نشست ها روی مبحث ساختارسازی کار کردیم و در جلسات بعدی به مباحث محتوایی می پردازیم.»
وی ادامه داد: «در کنفرانس های قبلی به صورت عام به گردشگری سلامت پرداخته شده است؛ اما در کنفرانس چهارم در مباحث ملی و بین المللی، موضوعات سیاستگذاری، روش ها، متدولوژی و الزامات آن را مورد بحث قرار گرفت. مقوله ساختار، سیستم ها و شبکه سازی هر برنامه به خوبی باید ساخته و پرداخته شود و اگر ساختار هر برنامه ای مناسب نباشد، نمی توانیم به نتیجه مطلوب برسیم. بنابراین در کل مباحث علمی یکی از موضوعات بسیار مهم بحث ساختاری است.»
دكتر جهانگیری تصریح کرد: «تکنولوژی مربوط به ساختار نیز بخش دیگری از برنامه ما خواهد بود. اگر از تکنولوژی تعریف عام داشته باشیم شامل همه فرایندها، متدولوژی ها، روش ها، ابزارها، تسهیلات و تجهیزات است که در تولید کالا یا ارايه خدمتی موثرند.»
وی به مقوله مباحث انسانی اشاره کرد و افزود: «منابع انسانی برای ما نقش بسیار مهمی دارد که به صورت خاص باید به آن توجه کرد. تربیت و توانمندسازی نيروي انساني در گردشگری و به خصوص گردشگری سلامت موضوعي اصلی و پايه‌اي است.»
دكتر جهانگیری افزود: «یکی ديگر از مواردی هم که در این موضوع آورده ایم و مورد غفلت واقع شده، مسئله مسوولیت پذیری و پاسخ گویی است. به طور کلی مواردی که به آن اشاره شد، محورهایی است که در کنفرانس گردشگری سلامت به آن پرداخته شد.»
دیدگاه ها