نویسنده: دکتر امير کشاورزيان، پزشک و متخصص اخلاق پزشکي گروه اخلاق پزشکي دانشگاه علوم پزشکي اصفهان
شواهد تلخ تاريخ پر فراز و نشيب بشري، از اخلاقگريزي و اخلاقستيزي صحنه هاي دهشتناکي از قرباني شدن انسان ها و انسانيت در برابر ديدگان قرار مي دهد. جنگ، ستم، آوارگي، فقر، مافيا، ترور، اختلاس، رشوه، بي اعتمادي، نفاق و …. واقعيات تلخي هستند که سرآغازشان دوري از اخلاق است و چشم بر آنها نمي توان بست. در اين تلاطم تأمل برانگيز، بشر در طي اعصار دريافت که به مدد “خردورزي و عقلانيت” به همراه “عشق به انسانيت” مي توان “روش هاي گذار از بحران به رشد و تعالي اخلاقي” را جستجو کرد و زيست اخلاقي است که تأمين کننده سلامت جسم و روان، تعالي روابط اجتماعي و کمال انسان خواهد بود.
زيست اخلاقي، تمام شئون زندگي فردي و اجتماعي (درون شخصي و برون شخصي) را فرا ميگيرد. تعامل اخلاقي فرد با خويش، اخلاق خانواده، اخلاق جنسي، اخلاق شهروندي، اخلاق در شغل و حرفه ، اخلاق در تعاملات سياسي و حتي در سطوح جهاني و بين المللي، نمونه اي از زندگي اخلاقي را نشان مي دهد.
حرفه مهندسي، امروزه از محدوديت صرف در “افزايش توليد و بهره وري” (Productivity) رهايي يافته و در تمامي جنبه ها و جايجاي زندگي بشري حاضر و مؤثر است. فراتر از آن، مهندسي پزشکي نقشي حياتي در استقرار و پيشرفت علوم پزشکي (Medical Sciences)، علوم پايه زيستي (Life Sciences) و علوم مهندسي (Engineering Sciences) دارد و با رويکردي ميان رشـتگي (Interdisciplinary) و تلفيقِ نظاممند و روشمند علوم پيشگفت، در ارتقاء سلامت (فردي و عمومي) انسان مؤثر است. از اين رو، اين حرفه خطيردر هيچ بعدي، نمي تواند از مرام اخلاقي محروم باشد. سروکار داشتن با جان آدمي، بُعد اخلاقي و مسئوليت پذيري حرفه مهندسي پزشکي را در تراز ديگر حِرَف نظام سلامت همچون پزشکي، پرستاري، داروسازي و …، بسياربسيار بااهميت، سنگين و ارزشمند ساخته است؛ به ديگر سخن، همانگونه که اخلاق پزشکي (Medical Ethics) رکني تعيينکننده و استراتژيک در نظام سلامت جوامع و سياستگذاري دولت هاست، اخلاق مهندسي پزشکي نيز متناسب با رشد انفجارگونه تکنولوژي و عجينشدن دانش، عملکرد و توسعه علوم پزشکي و زيستي با پيشرفت هاي تکنولوژيک، جايگاه ويژه و تعيينکنندهاي يافته است.
در گستره معرفتي دانش اخلاق، اخلاق حرفه اي (Professional Ethics) شاخ هاي از اخلاق کاربردي (Applied Ethics) است که به مباحث اخلاقي در حرفه مي پردازد. در اخلاق حرفه اي دو رويکرد سنتي و نوين وجود دارد:
1) رهيافت سنتي: در مفهوم سازي هاي اوليه، به معناي اخلاق کار و مشاغل به کار مي رفت و نوعي روي آورد مديريت منابع انساني به اخلاق حرفه اي است که به مسئوليت اخلاقي افراد در مشاغل و حِرف حصر توجه دارد. (اخلاق پزشکان، استادان، پرستاران، مهندسان و …)
2) رهيافت نوين: در اين نگاه به مسئوليت پذيري حرفه و سازمان با نگرشي سيستمي عطف توجه ميکند و رويکرد مديريت استراتژيک به اخلاق حرفه اي دارد. اين رهيافت، گستره دانش اخلاق حرفه اي را در تمامي ابعاد و عناصر نظام ها و سازمان ها [منابع انساني (در سطوح مختلف)، شرح وظائف، ساختارها، مقررات و آيين نامه ها، فرآيندها، مطالعات، مأموريت، اهداف و سياستها] متبلور ساخته است.
اخلاق حرفه اي (با بياني فراگير و جامع) “مسؤوليت هاي اخلاقي صاحبان حرفه (حرفه مندان) و سازمان ها در قبال حقوق افراد (در محيط سيصد و شصت درجه مستقيم) است و به منزله يک دانش، به نحوي روشمند و با روي آوردي ميان رشته اي به ارائه اصول راهبردي و قواعد عملياتي در بستر حرفه مي پردازد.”
از اين رو، زمانيکه از اخلاق حرفه اي در مهندسي پزشکي (يا اخلاق مهندسي پزشکي) سخن به ميان ميآيد، صرفاً به بيان مسئوليت ها و الزامات اخلاقي افراد (مهندسان پزشکي) پرداخته نمي شود. اگر در اين حرفه، نقش (Role) و وظيفه طراحي (Design)، نگهداشت (Maintenance)، مديريت (Administrator) و آموزش (Education) و .. براي حرفه مندان معين است و مسئوليت پذيري اخلاقي آنها درقبال اين وظايف مورد انتظار است؛ سياست ها، قوانين، آئيننامه ها و فرآيندهاي حاکم و مرتبط با اين نقش ها نيز در بوته نگاه و سنجش اخلاق قرار مي گيرند.
بيشک، تعيين و تبيين مسؤليت ها و الزامات اخلاقي مهندسان پزشکي (با توجه به جايگاه و وظايف محوله) بسيار مهم و تعيينکننده است، ليکن نمي توان از اخلاق حرفه اي در اين رشته سخن گفت و فرآيند برگزاري مناقصه خريد يک دستگاه سرمايه اي را مورد سنجش اخلاقي قرار نداد يا تعارض منافع (Conflict of Interest) يک گروه، هيأت مديره يا “سازمان” را در سياست خريد، نگهداشت يا اسقاط تجهيزات پزشکي، به صورت نظام مند بررسي و تصريح نکرد.
نخستين قدم در هر مسيري، تأمل در تصور از آن امر است. تصورسازي ناقص از اخلاق حرفه اي (همانند اخلاق مهندسي پزشکي)، نه تنها تلاشي ابتر در ترويج اخلاق حرفه اي را به دنبال دارد، بلکه آسيب هاي فراواني نيز به بار مي آورد. يکي از موانع رشد اخلاقي حرفه ها و سازمان ها تصور ناقص مديران و حرفه مندان آن از هويت اخلاق حرفه اي است.
منابع:
فرامرز قراملکي، احد (1397): «اخلاق حرفه اي»، ويراست سوم، چاپ 12، تهران، نشر مجنون
فرامرز قراملکي، احد و نوچه فلاح، رستم (1386): «موانع رشد اخلاقي سازمان ها»، تهران، مؤسسه بشري.
Boyle ph. J et al.2001,organization ethics in health care, San Francisco, Jossey-bass
Pamela Saha, Subrata Saha. Ethical Responsibilities of Clinical Engineers. Journal of clinical engineering. 11(1), 1986
Charles E. Harris Jr. The Good Engineer: Giving Virtue its Due in Engineering Ethics. Sci Eng Ethics (2008) 14:153–164
دیدگاه ها