اختلالات خواب؛ دستگاه‌هاي تشخيص و روش‌هاي درمان

نویسنده: مهندس سرور بهبهاني، مهندس محمد كريمي مريداني دانشجوي دكتري مهندسي پزشكي (بيوالكتريك)، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات

خواب از اولين پديده‌هايي است كه در اثر تغيير شرايط محيطي دچار اختلال مي‌شود. گاهي ناراحتي هاي محيطي كه باعث اضطراب و تشويش يا موجب ناكامي خواسته‌ها و عدم ارضاء نيازهاي اساسي انسان مي‌شود، خواب وي را مختل مي‌كند. براي شناخت اختلالات خواب لازم است ابتدا خواب طبيعي توضيح داده شود تا تفاوت آن با اختلال خواب مشخص شود. خواب طبيعي، حالت منظم، تكرارشونده و به آساني برگشت‌پذير ارگانيسم تعريف مي‌شود كه با بي‌حركتي نسبي و بالا رفتن قابل توجه آستانه واكنش به محرك‌هاي خارجي در مقايسه با حالت بيداري مشخص مي‌شود. با توجه به تعريف فوق، اختلال خواب به مواردي گفته مي‌شود كه فرد يكي از ويژگي‌هاي فوق را در خواب نشان نداده و به نحوي وضعيت منظم و آستانه واكنش او دچار به هم خوردگي شده باشد. اختلالات خواب شامل شرايطي است که خواب فرد را تحت تاثير قرار مي‌دهد. اين شرايط مي‌تواند عادات بد يا عوامل پزشکي باشد که چرخه خواب را مختل مي‌کند و فرد بعد از چندين ساعت استراحت شبانه احساس سرزندگي در صبح را ندارد. خواب ناکافي مشکلي جدي است که تهديدي براي سلامت و ايمني فرد است.

خطرات ناشي از خواب ضعيف
کمبود خواب مي‌تواند موجب خساراتي به زندگي روزمره شود. تحقيقات نشان مي‌دهد که محروميت از خواب با تصادفات، مشکلات درارتباطات عاطفي و اجتماعي، عملکرد ضعيف شغلي، حوادث ناشي از کار، مشکلات حافظه و اختلالات خلقي مرتبط است. همچنين مطالعات اخيرنشان مي‌دهد که اختلالات خواب ممکن است به بيماري‌هاي قلبي، چاقي و ديابت منجر شود.

نشانه‌هاي اختلالات خواب
علائم بسته به نوع اختلال خواب متفاوت است اما ممکن است شامل:
خواب آلودگي بيش از حد در طول روز، مشکل در به خواب رفتن يا در خواب ماندن، خرخر کردن و يا وقفه کوتاه در تنفس در  طول خواب (آپنه)، نياز به حرکت پاهاي خود در حالت استراحت و يا يک احساس ناراحت کننده در پاها درطول شب (سندرم پاي بي قرار).

چرخه خواب
دو نوع خواب وجود دارد : خواب رم  و خواب غير رم (نانرم)
خواب غير رم (نانرم): بيشترزمان خواب دراين مرحله مي‌گذرد. متشکل از چهار مرحله ؛ خواب سبک (مرحله 1 ) به خواب عميق ( مرحله 4 ) مي‌شود.
خواب رم: مخفف حرکت سريع چشم است و با رويا همراه است. 25 % از خواب شبانه را تشکيل مي‌دهد و هر چه به صبح نزديک تر مي شويم، زمانش بيشتر مي‌شود.
اختلالات خواب در چرخه طبيعي خواب اختلال ايجاد مي‌کنند و از استراحت خوب شبانه جلوگيري مي‌کند.

خواب کافي
نياز به خواب به طور گسترده اي از فردي به فرد ديگر متفاوت است، اما دستورالعمل‌هاي عمومي عبارتند از: 16 ساعت براي نوزادان، 9 ساعت براي نوجوانان، 8-7 ساعت براي بزرگسالان.
به خاطر داشته باشيد که برخي از بزرگسالان به 5 ساعت خواب وبرخي ديگر به10 ساعت خواب در شب نياز دارند، زيرا در هر فرد متفاوت است.

آشنايي با بعضي از اختلالات شايع خواب

بسياري از مردم خواب راحتي ندارند و گرفتار اختلالات خواب هستند. آپنه خواب، بي‌خوابي، خروپف، سندرم پاهاي بي‌قرار در خواب، راه رفتن هنگام خواب، صحبت کردن در خواب، کابوس‌ها و وحشت‌هاي شبانه از جمله مشکلاتي هستند که بسياري از مردم با آن مواجهند.
اختلالات ناشي از خواب انواع مختلفي دارد که خروپف از جمله شايع ترين آن‌ها است. خرخر شايع‌ترين دردسر مرتبط با خواب محسوب مي‌شود. اين مشکل نه تنها اطرافيان بيمار را آزرده مي‌کند بلکه گاه باعث خجالت زدگي خود فرد مي‌شود.
مشکلات مرتبط با خواب از حيطه وسيعي برخوردار است به گونه‌اي که تا کنون حدود  168‬بيماري مرتبط با خواب شناخته شده است.‬
بدخوابي، بيخوابي و ديگر اختلالات مرتبط با خواب باعث پايين آمدن کيفيت خواب و بيماري‌هاي مرتبط با خواب مي‌شوند. چنانچه فرد خواب عميق شبانه را تجربه نکند در طول روز دچار خواب آلودگي و خستگي مي‌شود که اين امر منجر به بروز مشکلاتي در محيط‌هاي کاري افراد و يا منجر به بروز تصادفات خواهد شد.
حدود 20 تا 30 درصد تصادفات ناشي از مشکلات و اختلالات مرتبط با خواب است.‬‬
حدود 25 تا 40% مردم از خرخر شکايت دارند و 30 تا 35 درصد مردم دچار بي خوابي هستند.‬‬
5‬درصد مردان و 5/2 تا 3‬درصد زنان دچار وقفه تنفسي حين خواب مي‌شوند.
به کاربردن دستگاه سي‌پپ ‬(Continuous Positive Airway Pressure-CPAP) از جمله راه‌هاي درماني است که در مورد کساني که داراي وقفه‌هاي تنفسي هستند به کار برده مي‌شود.‬
در تکنيک سي‌پپ يا  (فشار مثبت و پيوسته هوا)، تداوم جريان هوا يا اکسيژن به ريه‌ها از طريق لوله‌هاي باريکي که از سوراخ‌هاي بيني عبور مي‌کند، تضمين مي‌شود.‬

 خـُرخـُر (Snoring)
خرخر معمولا هنگامي شنيده مي‌شود كه بافت نرم حلق به هنگام تنفس حين خواب، دچار ارتعاش شود. معمولا در چنين افرادي، انسداد نسبي راه هوايي ثانويه، چاقي، آسيب يا ساختار نامناسب حلق وجود دارد. هنگامي كه انسان مي‌خوابد عضلات حلق شل مي‌شود و انسداد راه هوا، بيشتر مي‌شود.
خرخر نه تنها باعث مزاحمت براي فرد ديگري كه در همان اتاق خوابيده، مي‌شود بلكه ناآگاهانه سبب بيدار شدن مكرر خود فرد مي‌شود كه ممكن است به صدها بار در طول يك شب برسد. نتيجه آن، خواب آلودگي روزانه و اشكال در تمركز فكر است. زماني كه خرخر با «آپنه خواب» (توقف تنفس حين خواب) توأم باشد، خطر آن جدي تر از زماني است كه به تنهايي وجود داشته باشد. اگر فردي علاوه بر خرخر از خستگي روزانه، خواب آلودگي روزانه، فشار خون بالا و بيماري قلبي – عروقي رنج مي‌برد. حتما بايد به پزشك مراجعه كند  و در صورت وجود آپنه خواب تحت درمان مناسب قرار گيرد، زيرا عدم تشخيص و درمان به موقع و مناسب، اين بيماري مي‌تواند سلامت و حتي زندگي فرد را به مخاطره اندازد.
خوشبختانه امروزه براي درمان خرخر، روش‌هاي جراحي و غير جراحي متعددي وجود دارد كه با توجه به صلاحديد پزشكان مي‌توان از اين روش‌هاي درماني بهره برد.

آپنه خواب Sleep Apnea
( توقف تنفس حين خواب )
آپنه خواب حالت خطرناكي است كه به صورت توقف تنفس حين خواب روي مي‌دهد.

 انواع آپنه  خواب

آپنه انسدادي و آپنه مركزي. آپنه مركزي كه شيوع كمتري دارد هنگامي رخ مي‌دهد كه مغز نمي تواند فرمان لازم براي حركت عضلات تنفسي و شروع دم را بدهد. آپنه انسدادي كه بسيار شايع تر است هنگامي رخ مي‌دهد كه به رغم تلاش فرد و عضلات تنفسي اش براي تنفس، هوا به داخل يا خارج از بيني و دهان وي جريان پيدا نكند. هر چند خرخر هميشه با آپنه خواب همراه نيست ولي تقريبا هميشه آپنه خواب با خرخر در فواصل بين دو حمله آپنه همراه است. ممكن است در هر ساعت 20 تا 30 حمله آپنه اتفاق بيفتد. بيمار ممكن است از احساس خفگي حين خواب، سردرد صبحگاهي و خواب آلودگي و گيجي روزانه شكايت داشته باشد. تشخيص و درمان آپنه خواب بسيار مهم است؛ زيرا اين مشكل مي‌تواند منجر به افزايش فشار خون، سكته قلبي و مغزي و نارسايي قلب و ريه شود. آپنه معمولا هنگامي رخ مي‌دهد كه راه هواي نسبتا بسته حلق، با شل شدن عضلات در حين خواب كاملا مسدود شود و به رغم وجود تلاش براي تنفس، تبادل هوا از ريه به بيرون صورت نگيرد. عدم  ورود و خروج هوا از ريه سبب بالا رفتن سطح دي اكسيد كربن خون و پايين آمدن سطح اكسيژن خون مي‌شود. اين تغييرات باعث بيدار شدن فرد مي‌شود. با بيداري بيمار، شلي عضلات حلق وي كم شده و راه هوايي مجددا باز مي‌شود و هوا جريان مي‌يابد. اين بيدار شدن‌هاي مكرر هر چند باعث تداوم تنفس مي‌شود ولي سبب مي‌شود كه بيمار خواب عميق نداشته باشد. به عبارتي به محض اين كه خواب بيمار به سمت عميق شدن پيش مي‌رود با يك حمله آپنه، بيمار بيدار مي‌شود. ممكن است فرد مبتلا به «آپنه خواب» متوجه هيچ يك از وقايع حين خواب خود نشود. معمولا بيمار از حملات توقف تنفس خود و بيدار شدن‌هاي مكرر بي اطلاع است اما از سردرد صبحگاهي، احساس عدم رضايت از خواب و خواب آلودگي روزانه شكايت دارد. ممكن است بيمار قادر نباشد روي موضوعات خاص فكر خود را متمركز كند و همچنين در طول روز و حتي حين كار مكرر چرت بزند. آپنه خواب در آزمايشگاه خواب يا دستگاه پلي سومنوگرام تشخيص داده مي‌شود و برحسب شدت و علت آن، تحت درمان‌هاي مختلف جراحي و غير جراحي قرار مي‌گيرد.

راهکارهاي درماني خرخر و وقفه تنفسي حين خواب
1- تغيير در شيوه زندگي
کاهش وزن و بهبود عادات غذايي،  عدم مصرف آرام بخش ها، قرص‌هاي خواب آور قبل از خواب، تنظيم  الگوي خواب، ورزش و فعاليت بدني، استفاده  از دستگاه‌هاي مرطوب کننده و تصفيه کننده هوا (کاهنده عوامل آلرژي)،  اجتناب از مصرف سيگار، تنفس از راه دهان.
2- درمان دارويي
برخي داروهاي ضد افسردگي باعث کاهش دفعات وقفه تنفسي مي‌شود.
بعضي داروهاي شبيه کافئين در کودکان باعث کاهش دفعات وقفه تنفسي مي‌شود.
3- پروتزهاي دنداني (dental devices): اين دستگاه‌ها واسپلينتها با: 1-جلو آوردن فک 2-بالا بردن کام نرم 3-نگه داشتن زبان و جلوگيري از به عقب افتادن آن و انسداد راه هوايي از خرخر کردن فرد جلوگيري مي‌کنند. عوارض اين دستگاه‌ها شامل: 1-خشک شدن دهان و گلو 2-تغيير مکان احتمالي دندان‌ها 3-افزايش ترشح بزاق است.
4- اسپري‌هاي بيني (nasal spray): اين اسپري‌ها حاوي روغن روان کننده طبيعي بوده و باعث نرم شدن و مرطوب ماندن گلو، زبان کوچک و کام نرم مي‌شود.
5- بالش‌ها و تشک‌هاي ويژه: که با اصلاح وضعيت خوابيدن و قرار گيري اندام‌ها خرخر را کاهش مي‌دهند.
6- نوارهاي بيني و گشاد کننده ها(nasal strips) : براي افرادي که خرخرشان به علت احتقان بيني و آلرژي است موثر است. از يک يا چند نوار پلاستيکي چسبناک تشکيل شده اند. وقتي به طور صحيح روي بيني قرار داده مي‌شود نوارها سعي مي‌کنند مجددا به حالت مستقيم و راست در آيند. همين امر باعث بالا آمدن طرفين بيني، گشاد شدن حفرات بيني و کاهش مقاومت جريان هوا مي‌شود.
7- ايمپلنت‌هاي کامي(palatal inserts)(pillar system): با تعبيه کردن 3 ايمپلنت از جنس پلي استر بسيار کوچک در کام نرم صورت مي‌گيرد. ايمپلنت‌ها به عنوان يک تکيه گاه عمل کرده و باعث سفت شدن و کاهش ارتعاش بافت کام نرم مي‌شوند. اين عمل با بي حسي موضعي انجام مي‌گيرد.
8- فشار مثبت پيوستهcontinius positive airway pressure)(cpap: شامل يک کمپرسورهوا و يک ماسک بيني است. هوا با فشار به درون راه‌هاي هوايي فوقاني وارد مي‌شود که از روي هم افتادن بافت‌هاي راه‌هاي هوايي فوقاني جلوگيري مي‌کند. در واقع اين دستگاه به عنوان يک وسيله کمک تنفسي عمل مي‌کند.

9- فشار مثبت دو مرحله اي(bi-level machine)(bi-pap) : مشابه دستگاه فوق بوده اما در اين نوع خاص هوا با دو فشار متفاوت به درون ريه‌ها رانده مي‌شود. هنگام عمل دم، هوا با فشار بيشتر و هنگام عمل بازدم هوا با فشار کمتري وارد مي‌شود، تا تنفس طبيعي تر و راحت تر انجام گيرد.

رفع خرخر و وقفه تنفسي با جراحي
• (Uvulopalato pharyngoplasty (uppp
در اين جراحي بخشي اعظم کام نرم، زبان کوچک و لوزه‌ها برداشته مي‌شود. جراحي تحت بيهوشي عمومي صورت مي‌گيرد.
• (laser-assisted uvulapalato plasty (laup
در اين جراحي به کمک پرتوي ليزربافت زبان کوچک و کام نرم کوچک تر مي‌شوند. عمل تحت بي حسي موضعي انجام مي گيرد.
• سومنوپلاستي(somnoplasty)
در اين عمل توسط انرژي امواج راديويي بافت اضافي کام نرم، زبان کوچک و زبان چروکيده و کوچک مي‌شود. در اين روش زبان کوچک و کام نرم به وسيله يک سوزن کوچک، که به يک مولد فرکانس راديويي متصل است، سوراخ مي‌شوند. بافت داخلي تا 108-176 درجه حرارت داده مي‌شوند. بنابراين بافت داخلي دچار افت حجم شده اما بافت خارجي بدون تغيير باقي مي‌ماند. عمل تحت بي حسي موضعي و در مدت 30 دقيقه انجام مي‌گيرد.
• Injection Snoreplasty
در اين روش که بسيار موثر و کم هزينه است يک ماده سفت کننده(sclerosing agent)  در کام نرم تزريق شده که باعث ايجاد اسکار (زخم) و سفت شدن کام نرم مي‌شود.
• (Cautery-assisted ovulopalatoplasty (caup
در اين روش به جاي ليزر توسط يک الکترود داغ بخش و يا تمامي زبان کوچک سوزانده مي‌شود.
• Genioglossus Advancement
در اين روش عضله اصلي زبان که به فک تحتاني متصل است در حدود يک سانتي متر جلو آورده مي‌شود. عمل در حدود نيم ساعت طول مي کشد.
• Hyoid Advancement
استخوان لامي استخوان u شکلي واقع در گردن است که برخي عضلات زبان به آن متصل است. در اين عمل اين استخوان جلو آورده مي‌شود. عمل در حدود يک ساعت به طول مي‌انجامد.

•Maxillomandibular Advancement
در اين روش که در حدود 5 ساعت به طول مي‌انجامد فک تحتاني وفوقاني هردو جلو آورده مي‌شوند.
• عمل کوچک کردن شاخک‌هاي بيني و اصلاح انحراف بيني.
• عمل جراحي برداشت لوزه ها.

 اختلال رفتاري در طي مرحله حرکات سريع چشم

 يکي از مراحل خواب موسوم به مرحله حرکات سريع چشم (Rapid Eye Movement) يا خواب REM است. خواب REM، حدود 20 تا 25 درصد کل خواب را شامل مي‌شود، به عبارت ديگر هر فرد در طي شبانه‌روز 90 تا 120 دقيقه در خواب REM است. با اين همه بسته به سن هر شخص طول مدت خواب REM، متغير است، براي مثال شيرخواران، 80 درصد طول خوابشان را در مرحلهREM سپري مي‌کنند. در طي خواب REM فعاليت سلول‌هاي مغزي يا «نورون‌ها» مشابه بيداري است.
در اختلال رفتاري مرحله حرکات سريع چشم، عضلات بدن از حالت بي‌حرکتي که بايد به صورت طبيعي داشته باشند در مي‌آيند، بنابراين فرد به موازات ديدن رؤياهاي شبانه در بستر حرکت مي‌کند و ممکن است به خودش يا اطرافيان صدمه بزند. اين اختلال قابل درمان است و غالبا به داروهاي ضدتشنجي مثل کلونازپام پاسخ درماني مي‌دهد.

خواب ناكافي (Insomnia)

خواب ناكافي به معناي كمبود خواب از نظر كمي و يا كيفي است كه مي‌تواند با يك يا چند حالت زير مرتبط باشد.
• مشكل در به خواب رفتن
• بيدار شدن‌هاي مكرر در طي شب و مشكل به خواب رفتن مجدد
• بيدار شدن در صبح خيلي زود
• خوابي كه سبب شادابي و سرحالي نشود
خواب ناكافي با تعداد ساعاتي كه يك فرد مي‌خوابد يا زماني كه طول مي‌كشد تا به خواب برود تعريف نمي شود. افراد از نظر نيازشان به خواب و ميزان رضايتمنديشان از خواب با هم متفاوتند. خواب ناكافي ممكن است سبب مشكلاتي در طي روز از جمله احساس خستگي، كمبود انرژي، مشكل تمركز حواس و تحريك پذيري شود.
بعضي شرايط سبب مي‌شود كه افراد بيشتر از خواب ناكافي شكايت داشته باشند از جمله آن‌ها مي‌توان به سن بالا، جنس مؤنث و سابقه افسردگي اشاره كرد. اگر شرايط فوق با اضطراب و تنش، بيماري جسمي يا مصرف بعضي از داروها همراه شود احتمال بروز خواب ناكافي بيشتر مي‌شود.
خواب ناكافي علل متعددي مي‌تواند داشته باشد: بيماري‌هاي جسمي مثل آرتريت (التهاب مفاصل)، نارسايي قلبي، آسم، آپنه خواب و پركاري تيروئيد و پاركينسون (بيماري است كه با سختي و لرزش عضلات مشخص مي‌شود)، بيماري‌هاي روحي – رواني مثل افسردگي و اضطراب و عادات نامناسب.
تشخيص خواب ناكافي با بررسي تاريخچه بيمار و معاينات توسط پزشك داده مي‌شود. درمان اين بيماري با بر طرف كردن علل ايجاد كننده آن و اصلاح عادت بيمار ميسر است.

 راه رفتن در خواب
(sleep – walking)
در اين اختلال فرد رختخواب را ترك كرده و در اطراف خود شروع به قدم زدن مي‌كند بدون آن كه از عمل خود در صبح روز بعد خاطره‌اي به ياد داشته باشد. اين واقعه معمولا 30 تا 200 دقيقه بعد از شروع خواب آغاز مي‌شود و از چند دقيقه تا نيم ساعت طول مي‌كشد. فرد از جاي خود بلند شده، لحاف را كنار مي‌زند و راه مي‌رود. علاوه بر راه رفتن، ممكن است فعاليت هايي مانند لباس پوشيدن، باز كردن در و يا رفتن به دستشويي انجام دهد. گاهي نيز شخص هنوز به مرحله راه رفتن نرسيده، به رختخواب برمي‌گردد و دوباره به خواب مي‌رود. ضمن وقوع اين حالت، شخص حالت بهت ‌زده دارد و به محرك هاي محيط بي‌اعتنا و بي‌تفاوت است.
هنگام راه رفتن در خواب، تعادل جسمي شخص تاحدي به‌هم مي‌خورد، ولي مي‌تواند همه جا را ببيند و راه برود، بدون اين كه به اشياء برخورد كند. البته اين امر بدان معني نيست كه هيچ خطري او را تهديد نمي‌كند، در واقع او به آساني ممكن است زمين بخورد و يا از پنجره و پله‌ها به پايين افتد. گاهي حين انجام اين اعمال، خود به خود بيدار مي‌شود ولي هيچ چيزي از آنچه انجام داده است به ياد ندارد.
سن شروع اين اختلال بين 6 تا 12 سالگي است. بزرگسالاني كه در خواب راه مي‌روند، غالبا در كودكي به اين اختلال دچار مي‌شوند و البته براي مدتي از بين مي‌رود و در سنين 20 تا 30 سالگي مجددا ظاهر مي‌شود. طبق آمار به دست آمده حدود 1 تا 6 درصد كودكان اين اختلال را نشان مي‌دهند و 15 درصد نيز گاه به گاه به آن دچار مي‌شوند و در پسرها بيشتر از دخترها رايج است.

پرخوابي
نارکولپسي (Narcolepsy‬) بيماري مزمن خواب با علت ناشناخته است ويژگي اين بيماري خواب آلودگي شديد و بيش از حد روزانه بعد از خواب شبانه کافي است و اين افراد معمولا در زمان‌ها و مکان‌هاي نامناسب به خواب مي‌روند. حملات خواب روزانه يا بدون آگاهي قبلي اتفاق مي‌افتد که گاهي مقاومت در برابر اين حملات خواب بي‌فايده است و ممکن است اين حملات مکررا در طول روز رخ دهد.
در اين دسته از افراد مشکلات ديگري از جمله حملات ناگهاني شلي و ضعف عضلات که به صورت زمين خوردن بيمار يا عدم توانايي واضح صحبت کردن ممکن است اتفاق بيفتد. شايع ترين علامت نارکولپسي خواب آلودگي بيش از حد روزانه و حملات چرت زدن است. تشخيص اين بيماري با گرفتن تاريخچه و انجام پلي سومنوگرام ميسر است که در آن تغييرات خاص نوار مغز در حين خواب که مويد تغييرات ريتم خواب است مشخص مي‌شود.
علامت ديگر اين بيماران کاتاپلکسي Cataplexy است. در طي کاتاپلکسي عضلات يک قسمت يا همه بدن سست مي‌شود به اين صورت که فقط عضلات صورت و آرواره‌ها و گردن درگير شود و يا همه عضلات بدن درگير شود. در طي حمله کاتاپلکسي توانايي گفتاري و بينايي شخص مختل مي‌شود، اما شنوايي و هشياريش باقي مي‌ماند. علت اين اختلال به درستي شناخته نشده است. درمان شامل داروهاي ضدافسردگي، محرک‌ها و يا هيپنوتيزم است.

 سندروم پاهاي بي‌قرار- Restless Leg Syndrome
بيماري پاي بي‌قرار نوعي اختلال خواب است که در آن فرد مبتلا دچار احساس ناخوشايندي در پاها مي‌شود و آن را به صورت احساس گزگز، مورمور، سوزش، درد و کشش توصيف مي‌کند.
اين احساس ناخوشايند معمولا در نرمه ساق پا اتفاق مي‌افتد ولي مي‌تواند در هر جاي اندام تحتاني از مچ پا گرفته تا ران احساس شود. اين احساس معمولا وقتي رخ مي‌دهد که بيمار دراز مي‌کشد و فردي که دچار اين حالت مي‌شود به ناچار پاي خود را حرکت مي‌دهد. اين افراد بايد پاهاي خود را بمالند يا بالا ببرند تا احساس بهتري داشته باشند.
به احتمال زياد، بيماري پاي بي‌قرار يک بيماري ارثي است، چون در نزديکان درجه اول افراد بيمار پنج برابر بيشتر از سايرين مشاهده مي‌شود. تغييرات هورموني دوران بارداري هم علائم بيماري را تشديد مي‌کند. از ديگر علل‬ بيماري پاي بي قرار مي‌توان به فقر آهن يا آسيب عصبي در پاها اشاره کرد.

هراس شبانه يا Night Terrors
هراس شبانه عبارت است از هراس شديد و ناتواني موقت در به دست آوردن هوشياري. در اين اختلال فرد به صورت ناگهاني از مرحله خواب امواج آهسته، بيدار مي‌شود، اين بيدار شدن معمولا همراه نفس نفس زدن، ناله و فرياد زدن است. معمولا وقتي فردي دچار اين حالت مي‌شود، بيدار کردنش غيرممکن است و غالبا شخص بدون اينکه بيدار شود، مجددا به خواب مي‌رود. به علاوه «هراس‌هاي شبانه» به ندرت توسط شخص به ياد آورده مي‌شوند.
توجه داشته باشيد که «هراس‌هاي شبانه» با کابوس‌ تفاوت دارند. اولين تفاوت اين دو اين است که شخص دچار هراس شبانه کاملا بيدار نمي‌شود و تلاش براي بيدار کردنش هم به جايي نمي‌رسد. به علاوه هراس شبانه مي‌تواند براي بيمار، خطرناک هم باشد، چرا که ممکن در طي آن به خود يا اطرافيانش صدمه بزند.

دندان قروچه يا Bruxism

دندان قروچه يک اختلال شايع خواب است، تقريبا 40 ميليون آمريکايي اين اختلال را دارند. در طي دندان قروچه شخص دندان‌هايش را روي هم مي‌فشارد. اين اختلال مي‌تواند موجب آسيب شديد به دندان‌ها شود و بنابراين بايد درمان شود. علاوه بر اين دندان قروچه مي‌تواند موجب سردرد و التهاب مفصل گيجگاهي-فک فوقاني شود. بيشتر کساني که دندان قروچه دارند، از بيماري خود آگاه نيستند و در 5 تا 10 درصد موارد، تنها با علايمي مثل سردرد و درد آرواره به پزشک مراجعه مي‌کنند. معمولا پزشکان براي اين بيماران «محافظ‌هاي دهاني» تجويز مي‌کنند، در موارد شديد بيماري، حتي از تزريق بوتوکس در عضلات فک استفاده مي‌شود.

سندرم نبود بيداري- خواب 24 ساعته
در اين اختلال عجيب و نادر، بدن قادر به چرخه طبيعي خواب 24 ساعته نيست. بنابراين فرد مبتلا مثل يک فرد عادي، يک چرخه خواب طبيعي شبانه‌روزي ندارد و چرخه خواب و بيداري بيمار، در هر 24 ساعت تغيير مي‌کند. اين اختلال بيشتر در افراد نابينا رخ مي‌دهد.

سندرم کلاين – لوين
در اين سندرم، شخص مبتلا احتياج به خواب زياد دارد که گاهي به 20 ساعت در شبانه‌روز مي‌رسد. معمولا شخص مبتلا تمايل زيادي به غذا خوردن ( پرخوري جبري) و تمايل جنسي زياد دارد. بعضي از محققان عقيده دارند که اين بيماري زمينه ارثي دارد و بعضي ديگر اعتقاد دارند که اين اختلال يک بيماري خودايمني است. اين اختلال درمان قطعي ندارد، اما غالبا داروهاي محرکي براي اين دسته از بيماران تجويز مي‌شود. به خاطر شباهتي که بين اين بيماري و بعضي از اختلالات خلقي وجود دارد از ليتيوم و کاربامازپين هم در درمان بيماري استفاده مي‌شود. اما غالبا پاسخ به درمان، محدود است.

حرف زدن در هنگام خواب
شخص مبتلا ممکن است تنها صداهاي ساده در هنگام خواب ادا کند، اما ممکن است به صورت طولاني هم حرف بزند. ممکن است کساني که صداي فرد مبتلا را مي‌شنوند، بفهمند که او چه مي‌گويد و ممکن است قادر به فهم حرف‌هاي او نباشند. حرف زدن هنگام خواب مي‌تواند در مرحله خوابREM رخ دهد، در اين حالت شخص حرف‌هايي را که در طي رؤياهايش مي‌زند، بر زبان مي‌آورد، حرف در هنگام خواب مي‌تواند در خواب غير REM هم واقع شود. درماني براي اين اختلال وجود ندارد.

دستگاه پلي سومنوگرافي براي تشخيص اختلالات خواب

تست خواب در واقع يکي از تست‌هاي با ارزشي است که براي ارزيابي اختلالات خواب انجام مي‌گيرد و امروزه در دنيا اين رشته تحولات بسياري داشته است و با توجه به اين که اختلالات خواب تبعات بسيار بدي در زندگي افراد مي‌گذارد و افراد مبتلا به اين اختلال دچار درجاتي از فشارخون، نارسايي قلبي، کاهش بازدهي فعاليت‌هاي اجتماعي، خواب آلودگي در طول روز، خواب منقطع هستند، تشخيص و درمان آن نقش موثري در بهبود کيفيت زندگي فرد خواهد داشت.
بيماران داراي مشكلات‌ تنفسي‌ ضمن‌ خواب ‌از قبيل آپنه‌ ها‌، خرخر همراه با اختلال‌ تنفسي ‌منجر به خواب‌ آلودگي‌ روزانه، بيماران‌ مبتلا به‌ بيماري‌ مزمن‌ انسدادي‌ ريه‌، بيماران‌ مبتلا به‌ اختلال‌ تنفسي‌ محدود شده‌ ثانويه‌ با مشكلات‌ مربوط‌ به‌ ديواره‌ قفسه‌ سينه‌ يا بيماري هاي‌ عصبي‌ عضلاني‌ كه‌ توسط‌ هيپوونتيلاسيون‌ مزمن‌، پلي‌سيستمي‌، هيپرتانسيون‌ ريوي‌، اختلال‌ خواب‌، سردرد صبحگاهي‌ و يا خواب‌ آلودگي‌ و خستگي‌ شديد طول‌ روز كمپليكه‌ مي‌شود، گرفتگي‌ عضله‌ ساق‌ پا در حين‌ خواب‌، فلج‌ ضمن‌ خواب‌، دندان‌ قروچه‌ ضمن‌ خواب و‌ شب‌ ادراري‌ از جمله افرادي هستند که بايد براي اين تست مراجعه کنند.
از دستگاه پلي سومنوگرافي (تست خواب) به منظور تشخيص اختلالات خواب استفاده مي‌شود. PSG (پلي سومنوگرافي)  متداول ترين تستي است که در مراکز اختلالات خواب انجام مي‌شود. اين تست براي تشخيص بسياري از اختلالات خواب استاندارد طلايي محسوب مي‌شود که از جمله آن ها مي‌توان به سندرم آپنه خواب انسدادي، سندرم آپنه خواب مرکزي، PLMD و نارکولپسي اشاره کرد. يکي از عوارض و نشانه‌هاي مشترک اين اختلالات، خواب آلودگي درطي روز است. استفاده مستقيم PSG  در تشخيص خواب آلودگي در طي روز به کاربرد آن در تست‌هاي MSLT و MWT بر مي‌گردد که اختصاصا به اين جهت طراحي شده اند.
PSG يک تست چند پارامتري است که عملکرد تعدادي از ارگان‌ها و سيستم‌هاي بدن انسان را در خواب ضبط و ثبت مي‌کند. EEG (نوار مغز)، EKG (نوارقلب)، EMG (نوار عضله)، EOG (نوار چشم)، جريان هواي تنفسي، تلاش تنفسي، درصد اشباع اکسيژن خون از اجزاي معمول يک PSG محسوب مي‌شوند.
براي انجام تست PSG فرد بايد يک شب را در آزمايشگاه خواب بخوابد. طول مدتي که فرد خواب است تعدادي الکترود (صفحات کوچک فلزي) و وسايل ديگر براي ضبط اطلاعات لازم به بيمار متصل مي‌شود. علي رغم تغيير فضاي خواب و اتصال تعداد زيادي الکترود و وسايل ديگر به بيماران، اکثر بيماران حتي بهتر از روزهاي معمول در آزمايشگاه خواب، به خواب مي‌روند. تنها تعداد اندکي از بيماران اظهار مي‌کنند که نسبت به شرايط معمول خواب بدتري داشته اند.

نحوه انجام تست پلي سومنوگرافي
در يک خواب شبانه حدود هزار صفحه اطلاعات راجع به وضعيت خواب شخص مراجعه کننده ارائه مي‌دهد. اين دستگاه، از چند دستگاه با ارتباط نرم افزاري تشکيل شده که فعاليت مغز، قلب، عضلات، نحوه حرکت سينه و شکم، تنفس بيني و دهان، وضعيت عضلات، ميزان اکسيژن خون و بسياري نکات ديگر را ثبت کرده تا متخصصين با در دست داشتن اطلاعات پزشکي فرد و مشاهده ويدئويي وضعيت خواب وي، اختلالات احتمالي را تشخيص دهند.
براي انجام تست پلي سومنوگرافي فرد يک شب در اتاق طراحي شده براي اين تست واقع در بخش گوش و حلق و بيني بستري مي‌شود. در مدتي که فرد خواب است تعدادي الکترود (صفحات کوچک فلزي) و وسايل مربوطه براي ضبط اطلاعات لازم به بيمار متصل مي شود. عليرغم تغيير فضاي خواب و اتصال تعداد زيادي الکترود و وسايل ديگر به بيماران، اکثر بيماران حتي بهتر از روزهاي معمول در اتاق تست، به خواب مي روند. تنها تعداد اندکي از بيماران اظهار مي کنند که نسبت به شرايط معمول خواب بدتري داشته اند.
در اين تست نوار عضله از يکي از عضلات پا براي ثبت حرکات پاها و همچنين از يکي از عضلات چانه براي اندازه گيري تون عضلاني کلي بدن گرفته مي‌شود. از داده‌هاي PSG مي‌توان اطلاعات زيادي به دست آورد که تعدادي از آنها شامل موارد زير هستند:
•  ميزان تاخيرخواب
مدت زماني که طول مي‌کشد تا افراد به خواب روند در افراد سالم و بيماران مبتلا به اختلالات خواب متفاوت است. در تست MSLT و MWT نيز ميزان تاخير خواب محاسبه مي‌شود که بيانگر شدت خواب آلودگي افراد است.
•   مراحل خواب
يک خواب طبيعي به ترتيب شامل مراحل 1، 2، 3، 4 فاز Non-REM و فاز REM است که 6-4 دفعه اين سيکل در يک شب تکرار مي‌شود. مدت اين مراحل در افراد بيمار بسته به نوع بيماري آن‌ها متفاوت است.
•  کيفيت خواب
تعداد کل دقايقي که فرد در خواب بوده تقسيم بر کل زماني که فرد در رختخواب به سر برده بيانگر کيفيت خواب است. اين ميزان در افراد طبيعي برابر 90-85 درصد است، در صورتي که افراد بيمار بسته به نوع بيماريشان کيفيت خواب به مراتب پايين تري دارند.
•   نامنظمي‌هاي تنفسي مانند آپنه و هايپوپنه
هايپوپنه به معني کاهش جريان هواي تنفسي به ميزان کمتر از 80 درصد حد پايه و آپنه به معني کاهش جريان هواي تنفسي به ميزان کمتر از 20 درصد حد پايه به مدت بيش از 10 ثانيه است. جمع آپنه و هايپوپنه در افراد طبيعي کمتر از 5 است ولي در افراد مبتلا به سندرم آپنه خواب گاهي تا 600 عدد هم مي‌رسد.
•   تعداد Arousal
Arousal  به معني بيداري کوتاه مدت در حد چند ثانيه است که فرد متوجه آن نمي شود. در Arousal الگوي امواج مغزي ناگهان تغيير مي‌کند و مشابه حالت بيداري مي‌شود. Arousal در نتيجه موارد مختلفي از جمله حرکت پاها و ناراحتي‌هاي تنفسي ايجاد مي‌شود. موارد زياد Arousal درخواب افراد مي‌تواند نشانه ابتلاي آن‌ها به اختلالات خواب و يا خستگي و عدم خواب کافي آن‌ها باشد.
•  ناهنجاري‌هاي ريتم قلبي، وضعيت بدن در طي خواب و الگوي حرکت پاها از ديگر مواردي است که از PSG به دست مي‌آيد.

تست سنجش خواب آلودگي طي روز

( MSLT ( Multiple Sleep Latency Test
MSLT  به عنوان يک تست استاندارد طلايي براي ارزيابي خواب آلودگي به شمار مي‌رود. اين تست بر اين اساس طراحي شده است که هرچه يک فرد خواب آلوده تر باشد سريع تر به خواب مي‌رود.
اين تست معمولا حدود 2 ساعت بعد از بيدارشدن از خواب شبانه آغاز مي‌شود. فرد در اين تست 5-4 بار در فواصل 2 ساعته و در هر بار به مدت 20 دقيقه تحت ارزيابي قرار مي‌گيرد. در اين مدت‌هاي 20 دقيقه اي فرد در يک اتاق تاريک، ساکت و مطبوع از نظر تهويه هوايي، با لباس بيرون از منزل در رختخواب دراز مي‌کشد و تلاش مي‌کند تا به خواب رود. در طول مدت 20 دقيقه اي که فرد دراز کشيده است، EEG (نوار مغز)، EEG (نوار چشم)، EMG (نوار عضله) از فرد گرفته مي‌شود تا مشخص شود که فرد به خواب مي‌رود يا خير. بدين ترتيب مدت زماني که طول مي‌کشد تا فرد به خواب رود (ميزان تاخير خواب) محاسبه مي‌شود. پس از انجام تست متوسط ميزان تاخير خواب را در 5-4 دفعه اي که فرد تحت ارزيابي قرار گرفته است محاسبه مي‌کنيم. با استناد به متوسط ميزان تاخير خواب، شدت خواب آلودگي فرد تعيين مي‌شود.
با انجام اين تست مي‌توان به آساني افرادي که خواب آلودگي شديد روزانه دارند را از افرادي که خواب آلودگي ندارند تشخيص داد. افرادي که کمبود خواب ندارند معمولا بيش از 15 دقيقه طول مي‌کشد تا به خواب روند در صورتي که افرادي که دچار خواب آلودگي شديد هستند معمولا طي کمتر از 5 دقيقه به خواب مي‌روند. در اين تست همچنين مي‌توان مشخص کرد که آيا فرد دوره خواب REM زودهنگام ( Onset REM Sleep Period-SOREMP ) را تجربه مي‌کند يا خير.اگر که فرد طي کمتر از 15 دقيقه بعد از شروع خواب وارد فاز REM شود به معني وقوع يک SOREMP است. SOREMP  در افراد مبتلا به نارکولپسي ديده مي‌شود.
براي اين که MSLT به درستي صورت گيرد و نتايج حاصل از آن بيانگر ميزان واقعي خواب آلودگي فرد باشد بايد چندين نکته در انجام اين تست مورد توجه قرار گيرد:
• افراد بايد حداقل 15 روز قبل از انجام MSLT هيچ داروي محرک اعصابي را مصرف نکرده باشند.
• افرادي که کافئين زياد مصرف مي‌کنند قبل از انجام تست بايد به تدريج ميزان مصرف خود را کاهش دهند.
• افراد بايد براي 15-10 روز قبل از انجام MSLT، Sleep Log پر کنند.
• براي انجام MSLT استاندارد افراد بايد شب قبل از تست، تحت ارزيابي توسط PSG قرار گرفته باشند.
•  افراد در روز انجام MSLT نبايد الکل يا کافئين مصرف کنند.
• در فواصل 2 ساعته بين تست‌ها در زماني که افراد تحت ارزيابي نيستند بايد بيرون از رختخواب باشند و به هيچ وجه نخوابند.

روش سنجش توانايي بيدار ماندن (Maintenance of Wakefulness Test )
( MWT ( Maintenance of Wakefulness Test ) در ابتدا براي سنجش ميزان کارآيي و تاثيرات روش‌هاي درماني در بيماران مبتلا به خواب آلودگي شديد طراحي شد. اين تست يک نوع تغيير يافته از MSLT است. درحالي که MSLT ميزان خواب آلودگي افراد را تعيين مي‌کند، MWT براي سنجش ميزان توانايي بيدار ماندن آن‌ها به کار مي‌رود. براي انجام MWT پروتکل‌هاي مختلفي وجود دارد ولي به طور کلي روش اجراي اين تست همانند MSLT است با دو تفاوت:
1- MSLT در اتاق تاريک انجام مي‌شد ولي براي انجام MWT اتاق بايد روشنايي اندکي (1/0 تا 13/0 لوکس در سطح قرنيه چشم) داشته باشد.
2- براي انجام MWT بر خلاف MSLT در مدت‌هاي 20 دقيقه اي يا 40 دقيقه اي بيمار در يک وضعيت نشسته قرار مي‌گيرد و در طول اين مدت بايد سعي کند که خواب نرود. البته در طول اين مدت بيمار نبايد هيچ فعاليتي داشته باشد بلکه بايد ساکت و بي تحرک باشد.
در اين تست همانند MSLT مدت زماني که طول مي‌کشد تا فرد به خواب رود و در نهايت متوسط ميزان تاخير خواب محاسبه مي‌شود.

نوروفيدبک در درمان اختلالات خواب
همان طور که مي‌دانيد  اختلالات خواب در جوامع صنعتي شيوع و بروز بسيار زيادي دارند و در درمان اين اختلالات اثر دارو درماني موقت است و همچنين موجب بروز خواب آلودگي در طول روز مي‌شود. مدارك باليني مختلفي وجود دارد كه نشان مي‌دهد استفاده از نوروفيدبك به بهبود اختلالات مختلف خواب از جمله بي‌خوابي، آپنه (قطع تنفس در خواب)، سخت به خواب رفتن، مرتب از خواب پريدن و… كه علائمي مرتبط با اضطراب و افسردگي هستند، كمك مي‌كند.
در واقع نوروفيدبك به خودتنظيمي مغز در برانگيختگي فيزيولوژيك كمك مي‌كند و همين امر سبب بهبود كيفيت خواب مي‌شود.

نوروفيدبک 
در اين روش فرد در مقابل يک مانيتور مي‌نشيند و الکترودي که روي سر او قرار دارد امواج مغزي را دريافت و به کامپيوتر هدايت مي‌کند. شخص با ديدن امواج مغزي خود روي صفحه مانيتور مي‌تواند به تنظيم و کنترل آن‌ها بپردازيد و در تمام اين مراحل درمانگر در کنار فرد نشسته و به او ياد مي‌دهد که چگونه مي‌تواند اين کار را انجام دهد.
درواقع نوروفيدبک  فرد را قادر به ديدن دنياي درون مغز مي‌کند، به عنوان مثال در صفحه مانيتور يک شکل شبيه سازي شده امواج مغزي را به شکل يک بازي ديده مي‌شود و فرد با نگاه کردن به صفحه مانيتور و بدون استفاده از دست شروع به بازي مي‌کند. دستگاه الگوهاي امواج مغزي را پردازش مي‌کند و در صورتي که اين الگوها مناسب باشد فرد در بازي به جلو خواهيد رفت و در غير اين صورت شکست مي‌خورد، به اين ترتيب فرد ياد مي‌گيرد که مثلا در شرايط اضطراب چگونه مي‌تواند مغز خود را طوري تنظيم کند که آرامش جايگزين اضطراب شود.
روش نوروفيدبک  توسط اداره غذا و داروي آمريکا ( معتبرترين سازمان جهاني پزشکي) جهت درمان اضطراب، استرس، افسردگي، بيش فعالي، کم توجهي، سردرد (ميگرن)، دردهاي مزمن، اختلالات خواب، سوء مصرف مواد، وسواس، صرع (تشنج) و بازتواني سکته مغزي مورد تاييد قرار گرفته است.
نوروفيدبک  عوارض جانبي دارو درماني را ندارد و اثرات درماني پايدارتري نيز دارد، فعاليت‌هاي کل مغز را کنترل مي‌کند و بهبودي پايدار بيماري را شامل مي‌شود.

منابع
[1] behdasht.gov.ir
[2] irmind.com
[3] robabnaz14.persianblog.ir
[4] sleep.blog.ir
[5] 1pezeshk.com
[6] webmd.com
[7] osvahpharma.com
8- طيبه گيلاني، اختلالات خواب.
9- خسرو صادق نيت، اختلالات خواب و دستگاه تست سنجش آن.